Ապրիլ 28ին կը նշենք ծնունդը հայ գրականութեան մէջ տառապեալ մարդոց վիշտերն ու դժբախտութիւնները երգի վերածած եւ յուսահատ սրտերուն սփոփարար շունչ հասցուցած բանաստեղծ, երգիծագիր, մանկագիր ու թարգմանիչ Աղեքսանդր Ծատուրեանի։
Որբ ու ծանր մանկութիւն մը ունեցաւ եւ ամբողջ կեանքը անձուկ պայմաններու մէջ ապրեցաւ հայ գրականութեան այս դժբախտ բանաստեղծը։ Անվերջ թշուառութիւնը զինք դարձուց հայ իրականութեան մէջ «խորթ զաւակներու» վերածուած մարդոց հարազատ երգիչը։ Վարդը իրեն բաժին հանեց միայն փուշը եւ ինք մարդոց կեանքին մէջ միշտ տեսաւ ցաւ ու խոց պատճառող փուշը եւ երգեց զայն խորագոյն դառնութեամբ, բայց նաեւ՝ պայծառ գալիքի յոյսը երբեք չկորսնցնելու սփոփարար յորդորով։ Այդ պատճառով ալ հռետորական շեշտ մը միշտ ընկերացաւ սրտաբուխ իր երգերուն. խօսուն օրինակ մըն է «Երկրի մշակներ» խորագրուած իր քերթուածը.
Օ՜, ծանր հոգսերի խղճո՛ւկ զաւակներ,
Որքա՜ն համբերող, քաջ է ձեր հոգին.
Տանջւում էք անվերջ — օրեր, տարիներ.
Կարծես, տանջանքն է միայն ձեր բաժին…
Մանուկ օրերից ձեր մէջ ապրելով,
Վկայ եմ եղել ձեր շա՜տ ցաւերին.
Տեսել եմ, ինչպէս տանջանքի գընով
Դուք հաց էք տալիս հայրենի երկրին:
Տեսել եմ, ինչպէս յուսալից, զուարթ
Դուք մշակում էք անմշակ դաշտեր.
Ինչպէս տանջանքում անլաց, անվհատ
Դուք երգ էք երգում — վաստակի՜ երգեր:
Տեսել եմ, ինչպէս ամառուայ շոգին,
Երբ կրակ է թափում արեւն առ երկինք,
Ոսկեշող արտում, մանգաղը ձեռքին,
Դուք մէջք խոնարհած թափում էք քրտինք:
Տեսել եմ, ինչպէս գունաթափ աշնան
Հայրենի երկրի կուրծքը պատռելով,
Այնտեղ թաղում էք, գանձերի նըման,
Ոսկի՜ հատիկներ, ոսկի՜ յոյսերով…
Տեսել եմ գարնան սիրուն օրերին,
Պայծառ արեւը դեռ նոր ծագելիս,
Կանաչ, ալեծուփ արտերի մօտին
Ձեզ ծունկ խոնարհած` ջերմ աղօթելիս:
Տեսել եմ, ինչպէս եւ ցուրտ, տաղտկալի
Ձմրան գիշերներ նստած խրճիթում,
Յոգնած ձեռքերիդ դադար չէ՛ք տալի —
Խոփն էք նորոգում, մանգաղը սըրում…
Եւ այդպէս ազնիւ գործին անձնուէր
Ապրում, տանջւում էք անբաւ հոգսերում,
Եւ ձեր տանջանքում, հերո՛ս-մշակներ,
Արդար վաստակն է ձեզ ոգեւորում:
Օ՜, հայրենիքիս քըրտնաջա՛ն որդիք,
Որքա՜ն համբերող, քաջ է ձեր հոգին,
Ձեզնո՛վ է միայն կանգուն հայրենիք.
Համբո՜յր ու օրհնա՜նք ձեր սուրբ վաստակին:
Աղ. Ծատուրեանի գրչին կը պատկանին ժողովրդական սիրուած երգի վերածուած այնպիսի քերթուածներ, ինչպիսին են «Մի՛ լար, բլբո՛ւլ»ը եւ «Ա՛յ վարդ»ը, որոնց միջոցաւ բանաստեղծը հանդիսացաւ սրտամօտ թարգմանը կեանքէն անտեսուած ու լքուած մարդոց խոր ցաւին։
Գեղարուեստական պատկերի, խոհականութեան եւ քնարական երաժշտութեան առումով՝ համեստ եղան Աղեքսանդր Ծատուրեանի գործիքները, բայց փոխարէնը անոր գրականութիւնը բաբախեց մարդկային խոր զգայնութեամբ ընկալուած եւ սրտաբուխ երգի վերածուած ապրումներով, յոյզերով։ Պատահական չէ, որ հայ մեծ երաժիշտ Ալ. Սպենդիարեանի կողմէ գեղարուեստական մշակումի արժանացան եւ մեր ժողովուրդի շրթներուն անմահ երգ դարձան Աղ. Ծատուրեանի քերթուածները :
Աղեքսանդր Յովսէփի Ծատուրեան ծնած էր 1865ին, Զաքաթալա (ներկայիս՝ Ատրպէյճանի մաս կը կազմէ)։ Երեք տարեկանին կորսնցուցած էր ձկնորս հայրը եւ մատնուած էր յետին չքաւորութեան՝ մօր հետ։ Ձկնորս հօր կանխահաս մահը ներշնչման աղբիւրը պիտի դառնար իր գրականութեան լաւագոյն նմոյշներէն մէկը համարուող «Նաւավարը» բանաստեղծութեան.
Հայր ունէի — ծովում կորաւ,
Որսի ելած մութ գիշեր,
Նրան ալիք լափեց, կերաւ,
Նա ձկնորս էր անվեհեր:
Ծովում կորցրի երկու եղբայր,
Նաւավարներ ինձ նման,
Որ իմացայ — երկինք, աշխարհ,
Ասես, գլխիս փո՜ւլ եկան…
է՜հ աղա՛ ջան, դարդ մի՛ անիլ,
Թէ ծովն ինձ էլ կուլ կը տայ,
«Կուժն ամէն օր ջուր չի բերիլ»…
Ամէն բանի վե՜րջը կայ…
Կեանքը լաւ է… բայց ի՞նչ արած,
Համ էլ մահից ի՞նչ փախչեմ…
Ծովն է տալիս մեզ կեանք ու հաց,
Ծովի տակ էլ կը հանգչեմ…
Իր թշուառ մանկութեան անդրադառնալով՝ Ծատուրեան հետագային պիտի գրէր.- «Մօրս հետ ապրում էինք քաղաքի յետ ընկած, ամենախուլ փողոցներից մէկում, մի կիսախարխուլ տնակում։ Շաբաթը մի անգամ միայն կրակի երես էինք տեսնում։ Ման էի գալիս ոտաբոպիկ։
Տաք կերակուր՝ միայն Կիրակի օրերն էինք ուտում։ Միակ լուսաւոր շերտը իր մանկութեան կեանքում՝ մօրս անօրինակ, բուռն սէրն էր դէպի ինձ։ Մայրս կար ու լուացք անելով էր ինձ պահում եւ, ինքը անգրագէտ լինելով, զարմանալի բնազդով ջերմ փափաքում էր, որ ես անպատճառ ուսում ստանամ»։
Ահա նման պայմաններու մէջ Ծատուրեան իր նախնական կրթութիւնը ստացաւ ծննդավայրի հայկական վարժարանին մէջ՝ աշակերտելով Արշակ Ագապեանին։
Նախակրթարանը դեռ չէր աւարտած, երբ մահացաւ նաեւ հիւծած մայրը եւ Աղեքսանդր մնաց լրիւ անօգնական։ Իր ուսուցիչին՝ Ա. Ագապեանի օժանդակութեամբ կրցաւ հետեւիլ տեղւոյն Քաղաքային երեքամեայ ուսումնարանին, որմէ շրջանաւարտ եղաւ 1881ին եւ մեկնեցաւ Թիֆլիս՝ Ներսիսեան վարժարանի մէջ ուսումը շարունակելու յոյսով։
Բայց նիւթական դժուարութիւնները թոյլ չտուին, որ ուսումնատենչ պատանին ընդունուի Ներսիսեան վարժարան եւ ան ստիպուեցաւ կեանքի ասպարէզ նետուիլ, ամէն տեսակի աշխատանք փորձելով եւ ֆիզիքապէս մաշելով, բայց ինքնազարգացման տենչը միշտ վառ պահելով իր հոգիին մէջ։
Գիրքի ու գրականութեան այնքա՜ն խոր ու անյագ ծարաւ ունէր, որ իր մշակած մանկական գրականութեան մէջ հայոց սերունդներուն ամենայն պարզութեամբ «Կարդա՛» պատգամեց՝
Կարդա՛, ա՛յ իմ խելօք մանուկ,
Կարդա՛, գրի՛ր տարին բոլոր,
Կարդացողի խելքն է կտրուկ,
Միտքը պայծառ ու լուսաւոր:
Գիրք կարդալով՝ դու գրքերում
Շատ նորանոր բան կ’իմանաս,
Շատ շատերից շատ բաներում
Մտքով հեռու կը սլանաս:
Թիֆլիսի մէջ Ծատուրեան ճաշակեց դաժանագոյն թշուառութեան բաժակը, մինչեւ որ հնարաւորութիւնը ունեցաւ Միքայէլեան արհեստից վարժարանը ընդունուելու եւ որոշ արհեստներու ընդունակութիւն զարգացնելու։
Կատարեց բարձրագոյն ուսման վերջին փորձ մը եւս՝ ընդունուելու Էջմիածնի Գէորգեան ճեմարանը, բայց այդ յոյսն ալ ի դերեւ ելաւ եւ Ծատուրեան, 1885ին, ստիպուեցաւ նամակատան ցրուիչ ու միաժամանակ քարակոփ աշխատիլ՝ իր օրուան հացը վաստակելու եւ ինքնաշխատութեամբ ուսման ծարաւը յագեցնելու համար։
1888ին գնաց Մոսկուա, ուր հայ մեծահարուստներու զաւակներուն անձնական դասեր տալով օրապահիկ մը ապահովեց եւ, միաժամանակ, կանոնաւոր աշխատակցութիւն բերաւ Մ. Բարխուդարեանի «Հանդէս գրական եւ պատմական»ին, որուն հրատարակիչն ալ դարձաւ հետագային։ Մոսկուայի մէջ, ռուսերէնի հմտացման կողքին, սերտ կապեր հաստատեց տեղւոյն հայ ուսանողական շրջանակներու հետ։
1891ին լոյս ընծայեց իր բանաստեղծութիւններու առաջին հաւաքածոն, իսկ 1898ին՝ երկրորդը։ Ուշադրութիւն գրաւեց իբրեւ «Կեանքի խորթ զաւակներու» ցաւն ու տառապանքը երգող եւ հասարակական անարդարութիւններն ու կեղծիքները ձաղկող բանաստեղծ։
Ընկերային իր ընդվզումներուն արգասիքը եղաւ 1901ին հրատարակուած «Գրչի հանաքներ» երգիծական ոտանաւորներու հաւաքածոն, որուն գեղարուեստական նկարազարդումը կատարեց Վ. Սուրէնեանց։ 1905ի համառուսական առաջին յեղափոխութիւնը խոր անդրադարձ ունեցաւ Ծատուրեանի գաղափարական յուզաշխարհին վրայ եւ ան սկսաւ երգել «Աշխատանքի եւ ոսկու մեծ կռիւը»…
Նոյն տարիներէն սկսեալ Աղեքսանդր Ծատուրեան ամբողջական փարումով նուիրուեցաւ հայ գրականութեան լաւագոյն էջերը ռուսերէնի թարգմանելու աշխատանքին։ Եու. Վեսելովսկիի եւ Վալերի Բրիւսովի հետ գործակցաբար ռուսերէնով պատրաստեց հայ գրականութեան ծաղկաքաղներ։
Աղեքսանդր Ծատուրեան երկար չապրեցաւ, 1917ի համառուսական փետրուարեան յեղափոխութիւնը նոր սկսած էր, երբ Ապրիլ 13ին (հին տոմարով՝ Մարտ 31ին) առյաւէտ փակուեցան տառապակոծ աչքերը որբութեան, զրկանքի եւ թշուառութեան հայ երգիչին։
Իր յիշատակին նուիրուած այս ամփոփ վկայութիւնը կ’արժէ աւարտել Ծատուրեանի «Սիրելի Ընկեր…» բանաստեղծութեամբ, որ այնքան պարզ ու սրտաբուխ երգն է իրեն վիճակուած դժբախտ կեանքին.
Սիրելի ընկեր, դու մի զարմանար,
Որ մատաղ կեանքիս եռուն հասակում
Այնքան տխուր է հնչում իմ քընար,
Վիշտ ու թախիծ ես կարդում իմ երգում:
Ծնուած հէգ երգիչ մի դժբախտ ազգի,
Միշտ մըռայլ տեսայ երկինքը գլխիս,
Ես շատ վաղ ուսայ տանջանքը կեանքի,
Վաղ մտերմացաւ վըշտի հետ հոգիս:
Անմեղ հասակից օրօրոցիս մօտ,
Ուր պէտք է սիրտս մեղմ օրօր շոյէր,
Ու պէտք է ժպտար կեանքի առաւօտ,
Ես տեսայ միայն սեւ ու մութ օրեր…
