Αρουσιάκ Καραμανιάν
Ψυχολόγος – Ψυχοθεραπεύτρια

«Παραμύθι παραμύθι το κουκί και το ρεβίθι … »

Φαντάζομαι πως όλοι, μικροί και μεγάλοι, είτε από τη θέση του ακροατή είτε από τη θέση του αναγνώστη, έχουμε έρθει σε επαφή με τα παραμύθια. Πολλές φορές έχουμε συγκινηθεί, κλάψει, θυμώσει, φοβηθεί μα και μαγευτεί και γοητευτεί με τις ιστορίες τους και τις περιπέτειες των ηρώων τους, γι’ αυτό και πολλές φορές επιστρέφουμε σε αυτά και τα διαβάζουμε ξανά και ξανά, δίνοντας, όμως, κάθε φορά μία άλλη, νέα, ερμηνεία ανάλογα με το πώς είμαστε και νοιώθουμε εκείνη την εποχή.
Τα παιδιά που τραβολογούν τη γιαγιά να τους πει ένα παραμύθι, η δασκάλα στην τάξη και τα παιδιά γύρω της καθώς διαβάζει το παραμύθι, η μαμά ακουμπισμένη στο κρεβάτι του παιδιού του διηγείται την αγαπημένη του ιστορία για να κοιμηθεί … είναι μερικές από τις εικόνες που φέρνουμε στο μυαλό μας όταν μιλάμε για τα παραμύθια. Είναι εικόνες που θυμούνται οι μεγαλύτεροι μα και ζουν οι νεότεροι, είναι εικόνες που συναντούμε σε διαφορετικές χώρες και διαφορετικούς λαούς, γιατί οι πιο όμορφες παραδόσεις της ανθρωπότητας έχουν περάσει στα παραμύθια.
Η επιτυχία των παραμυθιών και η παρουσία τους σε όλες τις χώρες και τους πολιτισμούς του κόσμου εδώ και χιλιάδες χρόνια, δείχνει ότι μέσα από τα διάφορα επίπεδα ερμηνείας τους έχουν να διδάξουν τόσο τα παιδιά όσο και τους ενήλικες. Το αξιοσημείωτο είναι ότι, αν και τα παραμύθια υπάρχουν από τόσο παλιά σε όλον τον κόσμο, οι πλοκές τους είναι σχετικά λίγες και παρουσιάζουν μία σημαντική ομοιότητα από χώρα σε χώρα. Τα ίδια γεγονότα και χαρακτήρες εμφανίζονται στις παραδόσεις πρωτόγονων φυλών, απλών χωρικών ή στις αυλές βασιλιάδων. Συγκεκριμένα, τα περισσότερα παραμύθια ασχολούνται «με τις περιπέτειες των ανθρώπων στην επικίνδυνη περιοχή ή σε σκοτεινά μονοπάτια». Θα μπορούσαμε διαφορετικά να ισχυριστούμε ότι τα παραμύθια ασχολούνται με την κάθοδο της ψυχής στον κόσμο, την εμπειρία της στη ζωή με τη μύηση, την αναζήτηση της ενότητας και τα προβλήματα και τα εμπόδια που αντιμετωπίζει.
Τα παραμύθια συμβαίνουν στον χώρο της φαντασίας και η βάση τους είναι παράλογη, έχουν πάντα ευτυχισμένο τέλος και δεν είναι ρεαλιστικά. Επίσης, στα παραμύθια το υπερφυσικό είναι το βασικό συστατικό. Οι υπερφυσικές δυνάμεις που συναντάμε στα παραμύθια εκφράζουν έναν κόσμο πέρα από τον φυσικό, τον οποίο ο άνθρωπος δεν μπορεί να ελέγξει. Είναι μη ανθρώπινες δυνάμεις που υπάρχουν σ’ έναν κόσμο διαφορετικό, που βρίσκεται κάτω ή πάνω από τον ανθρώπινο.
Το παραμύθι κρύβει την παγκοσμιότητα και αιωνιότητα των προβλημάτων της εσωτερικής πορείας του κάθε ανθρώπου προς την ωριμότητα. Κανένας μας δε γεννήθηκε ώριμος πνευματικά και όλοι περνάμε από διάφορες δοκιμασίες κατά τη διάρκεια της εξελικτικής μας πορείας μέχρις ότου «ενηλικιωθούμε και ωριμάσουμε». Η ταύτισή μας με τους ήρωες του παραμυθιού μας επιτρέπει να αναγνωρίσουμε, να μάθουμε και να δοκιμάσουμε τρόπους επίλυσης αυτών των εσωτερικών συγκρούσεων. Και εκεί ακριβώς βρίσκεται η μεγάλης σημασίας εκπαιδευτική και διδακτική αξία του παραμυθιού. Ουσιαστικά, το παραμύθι επιτρέπει στον αναγνώστη να ταυτιστεί με «αρχέτυπες καταστάσεις και εμπειρίες», όπως η σύγκρουση καλού και κακού, η διαφορά μεταξύ θάρρους και δειλίας και η χρησιμοποίηση εξυπνάδας σαν όπλο ενάντια στη δύναμη. Αυτή η ταύτιση και η συμμετοχή βοηθούν στο «να μαλακώσουν» τα αισθήματα απομόνωσης και μοναξιάς, στα οποία η ανθρωπότητα είναι τόσο ευάλωτη, κάνοντας τον άνθρωπο να αισθάνεται σαν τμήμα ενός μεγάλου συνόλου. Το ευτυχισμένο τέλος της ιστορίας δίνει στον αναγνώστη το ευχάριστο συναίσθημα ότι αυτό το σύνολο είναι επιτυχημένο.
Στις ιστορίες των παραμυθιών παρακολουθούμε τη συνεχή πάλη του ήρωα ή της ηρωίδας να ανακαλύψει την πραγματική του αξία, να γνωρίσει τον εσωτερικό του κόσμο – ποιος είναι – να ωριμάσει. Αυτός είναι και ο βασικός λόγος που τα παιδιά γοητεύονται και δεν χορταίνουν το παραμύθι. Δηλαδή, με την επανάληψη και τη ταύτιση των παιδιών με τους ήρωες των παραμυθιών ενδυναμώνεται η πίστη τους για να αντιμετωπίσουν τις δυσκολίες και να χτίσουν τη δική τους προσωπικότητα. Κάθε παιδί θέλει να ζήσει κάποιες περιπέτειες, να αντιμετωπίσει επικίνδυνες καταστάσεις για να χαράξει το δικό του δρόμο. Όλα αυτά μπορεί να τα ζει στη φαντασία του ακούγοντας ή διαβάζοντας παραμύθια.
Επιπρόσθετα, καθώς το παιδί ταυτίζεται με τον ήρωα ή την ηρωίδα του παραμυθιού παίρνει ένα συγκεκριμένο ρόλο μέσα από τον οποίο συλλέγει πληροφορίες για να καταλάβει τον εαυτό του και τον κόσμο γύρω του. Με αυτόν τον τρόπο, τα παιδιά ανακαλύπτουν ή όπως συμβαίνει στο παραμύθι ξεσκεπάζουν τον κόσμο. Ακόμα τους δίνεται η ευκαιρία να αναπαριστούν εσωτερικές συγκρούσεις, να εξασκούν κοινωνικούς ρόλους, να εμπλέκονται σε καταστάσεις που αφορούν την επίλυση προβλημάτων, να μαθαίνουν τρόπους επίλυσης αυτών των συγκρούσεων και προβλημάτων αλλά και να πειραματίζονται με νέους τρόπους αντιμετώπισης των δυσκολιών τους.
Τα παραμύθια, επίσης, λειτουργούν και σα μέσο επικοινωνίας μεταξύ μεγάλων (γονιών, παιδαγωγών) και παιδιών. Στα μικρά παιδιά αρέσει πολύ να ακούν ιστορίες που είτε τους διαβάζουν οι μεγάλοι είτε τις επινοούν. Ορισμένοι άνθρωποι έχουν το χάρισμα να επινοούν ιστορίες και να τις διηγούνται παραστατικά, άλλοι αρκούνται στα βιβλία. Το πιο σημαντικό, όμως, όταν ο μεγάλος διηγείται ή διαβάζει μία ιστορία, είναι η επαφή, η ζεστασιά και η επικοινωνία μεταξύ μεγάλου και μικρού. Καθώς δίνεται η ευκαιρία όχι μόνο να έχουμε χρόνο για σωματική και ψυχική επαφή με τα παιδιά, μα και να ακούσουμε τους προβληματισμούς τους και τις ανησυχίες τους μέσα από τις ερωτήσεις, τις απορίες και τα σχόλια που κάνουν για τα παραμύθια. Δηλαδή, τα παιδιά μέσα από τις προβολές που κάνουν στους ήρωες των παραμυθιών εκφράζουν θέματα που μπορεί να τα απασχολούν στην καθημερινότητά τους.
Συμπερασματικά, η συμβολική μορφή των παραμυθιών και ο αρχέτυπος χαρακτήρας τους, τα κάνει κατανοητά σε άτομα διαφορετικών ηλικιών, εποχών και πολιτισμών και παρέχει το μέσο για την κατανόηση όχι μόνο των διαφορετικών πολιτισμών, αλλά και των διαφορετικών επιπέδων του ίδιου ανθρώπου (αναγνώριση στοιχείων του εαυτού του, των πνευματικών και συναισθηματικών του συγκρούσεων). Η γοητεία τους βρίσκεται στον τρόπο που αποκαλύπτουν την εσωτερική μας φύση με τις άπειρες ψυχικές και πνευματικές της δυνατότητες. Ο τρόπος που αυτό επιτυγχάνεται είναι μέσα από την πλοκή του παραμυθιού, η οποία ουσιαστικά αναπαριστά την αναζήτηση του κάθε ανθρώπου για το νόημα της ζωής. Έτσι, ο ήρωας ή η ηρωίδα χρειάζεται να αντιμετωπίσουν γιγάντιες δυνάμεις, ενώ οι κακουχίες και οι δοκιμασίες είναι απαραίτητες για την ανάπτυξή τους και για την επίτευξη του τελικού στόχου τους, που είναι η προσωπική ολοκλήρωση.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Baker, Donald (1981) Functions of Folk and Fairy Tales, Washington, D.C.: Association for Childhood Education International.
Bettelheim, Bruno (1976) The Uses of Enchantment, New York: Knopf.
Cooper, J. C. (1998) Ο Θαυμαστός Κόσμος των Παραμυθιών, Αθήνα: Εκδόσεις Θυμάρι.
Fromm, Erich (1957) The Forgotten Language, New York: Grove Press.
Meyer, Rudolf (1988) The Wisdom of Fairy Tales, Edinburgh: Antroposophic Press.
Tolkien, J. R. (1965) Tree and Leaf, Boston.
Wilkinson, Roy (1994) Η Συμβολική Ερμηνεία των Παραμυθιών, Αθήνα: Εκδόσεις «Τρόπος Ζωής».