­Յու­լիս 27ի այս օ­րը, 35 տա­րի ա­ռաջ, հայ ժո­ղո­վուր­դի ժա­մա­նա­կա­կից պատ­մու­թեան մէջ ա­րեամբ ար­ձա­նագ­րո­ւե­ցաւ գե­րա­գոյն զո­հա­բե­րու­թեան հե­րո­սա­կան էջ մը, որ­պէս­զի ա­նոր ներշն­չու­մով հա­յոց սե­րունդ­նե­րը վե­րա­նո­րո­գեն ­Հա­յաս­տա­նի եւ հա­յու­թեան ամ­բող­ջա­կան ա­զա­տագ­րու­թեան հա­մար պայ­քա­րե­լու ի­րենց ան­դառ­նա­լի ուխ­տը։
1983 թո­ւա­կա­նի յու­լի­սեան այդ օ­րը, ­Փոր­թու­կա­լի մայ­րա­քա­ղաք ­Լիզ­պո­նը ժա­մադ­րա­վայ­րը դար­ձաւ Ա­զատ, Ան­կախ եւ ­Միա­ցեալ ­Հա­յաս­տա­նի ի­րա­կա­նաց­ման պայ­քա­րին զի­նո­ւո­րագ­րուած յե­ղա­փո­խա­շունչ հինգ հա­յոր­դի­նե­րու, ո­րոնք գե­րա­գոյն զո­հա­բե­րու­թեան ի­րենց հե­րո­սա­կան խո­յան­քով՝ նո­րո­վի կեանք նե­րար­կե­ցին «ի­մա­ցեալ մա­հով ան­մա­հու­թիւ­նը նո­ւա­ճե­լու» հայ ազ­գա­յին գա­ղա­փա­րա­խօ­սու­թեան։
­Լիզ­պո­նի ­Հինգ Ող­ջա­կէզ­նե­րը թրքա­կան դես­պա­նա­տան հա­մա­լիր շէն­քէն շատ ու շատ ա­ւե­լին խոր­տա­կե­ցին ի­րենց անձ­նա­զո­հու­թեան ու­ժա­նա­կով։
­Հիմ­նա­յա­տակ կոր­ծա­նե­ցին հայ ժո­ղո­վուր­դին դէմ թրքա­կան պե­տու­թեան գոր­ծադ­րած ցե­ղաս­պա­նա­կան մե­ծա­գոյն ո­ճի­րին շուրջ մե­ծա­պե­տա­կան աշ­խար­հին հիւ­սած Ու­րա­ցու­մի եւ Լ­ռու­թեան ծան­րա­նիստ պա­տե­րը…
— «Ա­ռանց հայ­րե­նի­քի, ա­ռանց մայր հո­ղին՝ ո՛չ ա­պա­գայ կայ, ո՛չ կեանք, ո՛չ ըն­տա­նիք կ­՛ըլ­լայ: Ա­ռանց մայր հո­ղին, ա­ռանց ազ­գին, ո­րե­ւէ ըն­տա­նիք գո­յու­թիւն չ­՛ու­նե­նար»,- հա­ւա­տա­ցած էր Ա­րա ­Քըր­ճը­լեան։
— «­Շատ հպարտ եմ, որ հայ ծնած եմ, ո­րով­հե­տեւ հայ պի­տի մեռ­նիմ: ­Շատ ու­րախ եմ այս գոր­ծո­ղու­թեամբ: ­Հի­մա մեր ապ­րած կեան­քը իս­կա­պէս որ կեան­քէ զատ՝ ա­մէն ին­չի կը նմա­նի: Կ­՚ապ­րինք ու­րի­շին տի­րա­պե­տու­թեան տակ, ու­րի­շին խա­մա­ճիկ­ներն ենք»,- յայ­տա­րա­րած էր ­Սի­մոն Եահ­նիեան:
— «Ինչ­պէս որ կ’ը­սէ եր­գը՝ «Երբ չի մնում ելք ու ճար, խեն­թերն են գտնում հնար»: Ա­յո՛, մենք խեն­թեր ենք, բայց չա­կեր­տեալ խեն­թեր: Ե­կէ՛ք, միա­ցէ՛ք մե­զի: ­Կը հա­ւա­տամ, որ կը տի­րա­նանք մեր հայ­րե­նի­քին»,- պատ­գա­մած էր ­Սա­գօ Աբ­րա­հա­մեան։
— «Ես բնա­կան մա­հով պի­տի չմեռ­նիմ. զո­հը պի­տի չըլ­լամ ճա­կա­տագ­րի խա­ղե­րուն: Ես ­Հայ ­Դա­տի զի­նո­ւոր եմ. կեանքս պի­տի զո­հեմ այդ ճամ­բուն վրայ»,- պոռթ­կա­ցած էր ­Վա­չէ ­Տաղ­լեան։
— «­Մենք ա­ռա­ջին­նե­րը չենք, որ կը քա­լենք, մեզ­մէ ա­ռաջ շա­տեր քա­լած են եւ կը յու­սամ, որ մեզ­մէ ա­ւե­լի լա­ւերն ալ պի­տի գան, մեզ­մէ ա­ւե­լի գոր­ծեր պի­տի ը­նեն»,- մար­գա­րէա­ցած էր ­Սե­դօ Ա­ճէ­մեան։
«Ա­հա այս­պէ՛ս ար­շա­ւե­ցին ­Լիզ­պոն զո­հո­ւած քաջ ըն­կեր­ներ»ը։
Ա­հա այս­պէ՛ս ­Լիզ­պո­նի ­Հին­գին գե­րա­գոյն զո­հա­բե­րու­թեան ո­գեշն­չող խոր­հուր­դով ի­մաս­տա­ւո­րո­ւե­ցաւ 1983 թո­ւա­կա­նի ­Յու­լիս 27ն ­հայ ժո­ղո­վուր­դի կեան­քին ու պատ­մու­թեան մէջ։
Եւ այդ­պէ՛ս, ­Լիզ­պո­նի մէջ, թրքա­կան դես­պա­նու­թեան հա­մա­լիր շէն­քը ա­րիւ­նա­լի թա­տե­րա­բե­մը դար­ձաւ հայ­կա­կան իւ­րօ­րի­նակ Ող­ջա­կիզ­ման։
­Հինգ ե­րի­տա­սարդ հա­յոր­դի­ներ, Հ.Յ.Դ. ­Լի­բա­նա­նի Ե­րի­տա­սար­դա­կան ­Միու­թեան մար­տու­նակ ան­դամ­ներ, յա­նուն ­Հայ ­Դա­տի պա­հան­ջա­տի­րու­թեան, ու­ժա­նա­կով պայ­թե­ցու­ցին եւ օ­դը հա­նե­ցին թրքա­կան պե­տու­թիւ­նը խորհր­դան­շող շէն­քը՝ հե­րո­սա­կան գա­ղա­փա­րա­պաշ­տու­թեամբ ­Հայ ­Դա­տի պայ­քա­րին նո­ւի­րա­բե­րե­լով ի­րենց գե­րա­գոյ­նը, դե­ռա­տի կեա՛ն­քը։
«­Հայ ­Յե­ղա­փո­խա­կան ­Բա­նակ»ին զի­նո­ւո­րագ­րո­ւած գա­ղա­փա­րի մար­տիկ­ներ էին Ա­րա, ­Վա­չէ, ­Սի­մոն, ­Սե­դօ եւ ­Սա­գօ։ ­Սի­մո­նը նա­հա­տա­կո­ւե­ցաւ գոր­ծո­ղու­թեան ա­ռա­ջին փու­լին, դես­պա­նու­թեան հա­մա­լի­րը գրա­ւե­լու գրո­հի ըն­թաց­քին։ Ա­րա, ­Վա­չէ, ­Սե­դօ եւ ­Սա­գօ չու­շա­ցան միա­նա­լու մար­տի­րո­սա­ցած ի­րենց ըն­կե­րոջ՝ յա­նուն Ազ­գի եւ ­Հայ­րե­նի­քի վե­րա­տի­րաց­ման պայ­քա­րին գե­րա­գոյն զո­հա­բե­րու­թեան մշտա­նո­րոգ ա­ւանդ մը կտա­կե­լով մեր սե­րունդ­նե­րուն։
­Կայ­ծակ­նա­յին ա­րա­գու­թեամբ ի­րա­գոր­ծո­ւած ամ­բողջ գոր­ծո­ղու­թիւ­նը այն­քան ցնցիչ էր, որ ոչ միայն աշ­խար­հով մէկ ցրո­ւած պա­հան­ջա­տէր հա­յու­թիւ­նը, այլ նաեւ ­Հայ­կա­կան Ի­րա­ւուն­քին ու Ար­դա­րու­թեան շուրջ ու­րաց­ման պատ քա­շած ցե­ղաս­պան ­Թուր­քիան եւ ա­նոր հետ քայլ պա­հող Ա­մօ­թա­լի Լ­ռու­թեան մեղ­սա­կից մե­ծա­պե­տա­կան ու­ժե­րը սահմռ­կե­ցան։
­Լիզ­պո­նի ­Հին­գին ա­նու­նով եւ մի­ջազ­գա­յին զան­գո­ւա­ծա­յին լրա­տո­ւու­թեան բո­լոր մի­ջոց­նե­րով՝ ­Հայ ­Յե­ղա­փո­խա­կան ­Բա­նա­կը ան­մի­ջա­պէս տա­րա­ծեց հան­րա­յին կար­ծի­քը լու­սա­բա­նող հա­ղոր­դագ­րու­թիւն մը.- «­Մենք ո­րո­շած ենք պայ­թեց­նել այս շէն­քը եւ մնալ ա­նոր փլա­տակ­նե­րուն տակ։ Ա­սի­կա ո՛չ ինք­նաս­պա­նու­թիւն է, ոչ ալ խե­լա­գա­րու­թեան դրրսե­ւո­րում մը, այլ ընդ­հա­կա­ռակն՝ մեր զո­հա­բե­րումն է ա­զա­տու­թեան բա­գի­նին»։
­Լիզ­պո­նի ­Հին­գի հա­րա­զատ­նե­րուն, ըն­կեր­նե­րուն եւ աշ­խար­հաս­փիւռ հա­յու­թեան հա­մար օ­րին դժո­ւար ե­ղաւ հա­ւա­տալ, որ այն­քա՜ն կեն­սու­րախ եւ ա­պա­գա­յի հե­ռան­կար­նե­րով խան­դա­վառ հա­յոր­դի­ներ, ի­րենց ան­ձին օ­րի­նա­կով, ո­րո­շած էին գործ­քով հաս­տա­տել — հայ ժո­ղո­վուր­դի եւ ­Հա­յաս­տա­նի ա­զա­տագ­րու­թեան պայ­քա­րին ծա­ռա­յե­լու ճամ­բուն վրայ — գե­րա­գոյն զո­հա­բե­րու­թեան պատ­րաստ գտնո­ւե­լու ի­րենց գա­ղա­փա­րա­կան ուխ­տը։
Ա­նոնք «խենթ»եր էին, կեն­սու­րախ զա­ւակ­ներն էին հայ ժո­ղո­վուր­դին դէմ թրքա­կան պե­տու­թեան գոր­ծադ­րած ցե­ղաս­պա­նու­թե­նէն վե­րապ­րած, հայ­րե­նա­զուրկ դար­ձած հայ­րե­րու, ո­րոնք կրցած էին յաղ­թա­հա­րել տա­րագ­րու­թեան հետ ե­կած կեան­քի դժո­ւա­րու­թիւն­նե­րը, ճա­շա­կած էին հիւ­ղա­ւան­նե­րու եւ թի­թե­ղա­շէն դպրոց­նե­րու դա­ժան պայ­ման­նե­րը եւ կրցած էին հա­յու աշ­խա­տա­սի­րու­թեան, ձեռ­նե­րէ­ցու­թեան ու ստեղ­ծա­գործ ո­գիին կեն­սա­յորդ աշ­խու­ժու­թիւ­նը մարմ­նա­ւո­րել եւ ազ­գա­յին ու պա­հան­ջա­տի­րա­կան շուն­չով սե­րունդ թրծել։
Ա­րա, ­Վա­չէ, ­Սի­մոն, ­Սե­դօ եւ ­Սա­գօ ­Ցե­ղաս­պա­նու­թե­նէն վե­րապ­րած տա­րա­գիր հա­յու­թեան նո­րա­հաս եր­րորդ սե­րուն­դին կը պատ­կա­նէին։ Ա­մէն հիմք ու­նէին կեան­քին փա­րե­լու եւ վա­յե­լե­լու ի­րենց աշ­խա­տան­քին պտուղ­նե­րը։ ­Բայց Ազ­գի եւ ­Հայ­րե­նի­քի սպան­դին ու տե­ղա­հա­նու­թեան, բռնագ­րա­ւու­մին եւ կոր­ծան­ման մեծ ու խո­րա­գոյն ­Խո­ցը, այ­լեւ՝ հայ­կա­կան Ի­րա­ւուն­քին ու Ար­դա­րու­թեան դէմ հիւ­սո­ւած մի­ջազ­գա­յին Լ­ռու­թեան եւ Ու­րա­ցու­մի ­Պա­տին առ­թած ան­հուն ­Ցա­սու­մը, բա­ռին ծան­րա­գոյն ի­մաս­տով, մեծ օ­տա­րա­կան­նե­րու վե­րա­ծած էին ­Լիզ­պո­նի ­Հին­գին ամ­բողջ սե­րուն­դը՝ հա­յու ու­ծաց­ման վրայ խարս­խո­ւած աշ­խար­հի ու կեան­քի… բա­րիք­նե­րուն հան­դէպ։
­Սե­փա­կան ու մայ­րե­նի լե­զո­ւով եւ մշա­կոյ­թով լիար­ժէք ապ­րե­լու եւ ա­րա­րե­լու ներ­քին կրա­կը, պա­պե­նա­կան հո­ղին վրայ հա­յա­շունչ կեանք ու ա­զատ ա­պա­գայ կեր­տե­լու եւ վա­յե­լե­լու բուռն պա­հան­ջը եւ, մա­նա­ւա՛նդ, ա­րե­ւուն տակ հա­յու հպար­տու­թեամբ քա­լե­լու ան­յագ ծա­րա­ւը ­Լիզ­պոն ա­ռաջ­նոր­դե­ցին գրո­հա­յին մար­տու­նա­կու­թիւ­նը ­Հինգ ­Խեն­թե­րուն, որ­պէս­զի նախ սե­փա­կան ժո­ղո­վուր­դի ի­րենց սերն­դա­կից­նե­րուն, ա­պա՝ ցե­ղաս­պան թրքա­կան պե­տու­թեան ժա­ռան­գորդ­նե­րուն եւ, վեր­ջա­պէս, լուռ ու ան­տար­բեր հա­յեաց­քով հա­յոց ող­բեր­գու­թեան նա­յող աշ­խար­հին ա­ռա­ւե­լա­գոյն ու­ժա­կա­նու­թեամբ փո­խան­ցեն ­Հայ ­Դա­տի ան­ժա­ման­ցե­լի ՊԱՏԳԱ­Մը։
Այդ­պէ՛ս, ­Լիզ­պո­նի ­Հին­գին գե­րա­գոյն զո­հա­բե­րու­թիւ­նը դար­ձաւ նո­րօ­րեայ պատ­գա­մա­բե­րը Ա­զատ, Ան­կախ ու ­Միա­ցեալ ­Հա­յաս­տա­նէն դուրս բո­լոր խա­բու­սիկ հե­ռան­կար­նե­րը մեր­ժե­լու ­Հա­յու յե­ղա­փո­խա­կան ան­դառ­նա­լի ուխ­տին։
­Լիզ­պո­նի ­Հին­գին ող­ջա­կի­զու­մը յատ­կա­պէս խորհր­դան­շեց ­Դաշ­նակ­ցա­կա՛ն պատ­րաս­տա­կա­մու­թիւ­նը՝ գե­րա­գոյն զո­հա­բե­րու­թեան անձ­նա­կան օ­րի­նա­կով շրջե­լու պատ­մու­թեան թա­ւալգ­լոր ան­կու­մի ա­նի­ւը եւ վե­րա­հաս­տա­տե­լու հա­յոց ազ­գա­յին ար­ժա­նա­ւո­րու­թիւ­նը, սե­փա­կան ու­ժով վե­րա­կանգ­նե­լու հա­յոց ան­փո­խա­րի­նե­լի Ի­րա­ւունքն ու Ար­դա­րու­թիւ­նը։
Ա­հա այս­պէ՛ս ­Լիզ­պո­նի ­Հին­գին գե­րա­գոյն զո­հա­բե­րու­թեան ան­մար ո­գին վե­րա­նո­րո­գեց հայ ժո­ղո­վուր­դի ամ­բող­ջա­կան ա­զա­տագ­րու­թեան պայ­քա­րին ան­սա­կարկ զի­նո­ւո­րագ­րո­ւե­լու հա­յոց նո­րա­հաս սե­րունդ­նե­րուն մար­տու­նա­կու­թիւ­նը, ­Հայ ­Դա­տին ար­դար լու­ծու­մը ան­կեղծ զի­նո­ւո­րի անձ­նա­զո­հու­թեամբ նո­ւա­ճե­լու՝ ա­րեա՛մբ նո­ւի­րա­գոր­ծած գա­ղա­փա­րա­կան յանդգ­նու­թիւ­նը, որ հա­յոց աշ­խար­հին պար­գե­ւեց մե­րօ­րեայ հե­րո­սա­պա­տու­մը Ար­ցա­խեան ­Պա­հան­ջա­տի­րու­թեան։
Եւ յա­նուն Ի­րա­ւուն­քի ու Ար­դա­րու­թեան ամ­բող­ջա­կան վե­րա­կանգ­նու­մին ան­սա­կարկ պա­հան­ջա­տի­րու­թեամբ եւ յա­րա­տեւ կռո­ւի ու­ղիով իր եր­թը շա­րու­նա­կող նո­րօ­րեայ հա­յը, այ­սօր թէ վա­ղը, երբ իր զա­ւակ­նե­րուն հա­յե­ցի շունչ ու գա­ղա­փա­րա­կան թռիչք կը նե­րար­կէ, ան­պայ­ման պի­տի յի­շէ եւ միշտ պի­տի յի­շեց­նէ օ­րի­նա­կը ­Լիզ­պո­նի ­Հին­գին՝ իբ­րեւ յա­ւեր­ժին մէջ յար ար­ձա­գան­գող պոռթ­կու­մը հա­յոց ար­դար ցա­սու­մին։
Ա­հա թէ ին­չո՛ւ ­Յու­լիս 27ին, ա­մէն տա­րի, հայ ժո­ղո­վուր­դը իր հո­գիին խո­րը հո­գե­հանգս­տեան պաշ­տօն կը կա­տա­րէ եւ կը խո­նար­հի յի­շա­տա­կին առ­ջեւ Ազ­գի ու ­Հայ­րե­նի­քի ա­զա­տու­թեան եւ ան­կա­խու­թեան բա­գի­նին զո­հա­բե­րո­ւած Ող­ջա­կէզ­նե­րուն՝ Ա­րա­յին, ­Վա­չէին, ­Սի­մո­նին, ­Սեդ­րա­կին եւ ­Սա­գո­յին։
­Լիզ­պո­նի ­Հին­գին հետ մեր էու­թեան կեն­սու­րախ մէկ բջի­ջը ող­ջա­կի­զո­ւե­ցաւ, որ­պէս­զի իբ­րեւ ո­գեշն­չող ան­մար կրակ՝ իւ­րա­քան­չիւր հա­յու մէջ կռա­նէ կամքն ու ու­ժը մին­չեւ վեր­ջին շունչ պայ­քա­րե­լու՝ ընդ­դէմ հա­մա­կեր­պու­մի եւ պար­տո­ւո­ղա­կա­նու­թեան, յու­սալ­քու­մի եւ անձ­նա­տո­ւու­թեան ա­մէն կար­գի փոր­ձու­թեանց։