­Պա­տե­րազմ­նե­րը կը գնա­հա­տուին ի­րենց ար­դիւն­քով: ­Յաղ­թե­ցի՞ր՝ ար­դա­րօ­րէն կը հպար­տա­նաս, կը պար­ծե­նաս, կամքդ կը պար­տադ­րես պար­տո­ւո­ղին, յաղ­թա­նա­կիդ «կե­նա­ցը» կը խմես: ­Պար­տո­ւե­ցա՞ր՝ կը նո­ւաս­տա­նաս, հպար­տու­թիւնդ կը կորսնց­նես…:
­Քա­ռօ­րեայ պա­տե­րազ­մը դուրս կ­՛իյ­նայ այս սթան­տար­տէն, այս օ­րի­նա­չա­փու­թե­նէն:
Ա­զե­րին ի­րա­պէս կը հպար­տա­նա՞յ, որ յաղ­թեց: Ո`չ: Ի՛նքն էր ար­դէն, որ միա­կող­մա­նի կե­ցուց յար­ձա­կու­մը:
­Մենք կը հպար­տա­նա՞նք, որ յաղ­թե­ցինք կամ մեր հպար­տու­թիւ­նը կորսնցու­ցա՞ծ ենք` հա­մա­րե­լով, որ պար­տո­ւած ենք: ­Դար­ձեալ պա­տաս­խա­նը նոյնն է` ո՛չ:
Ու­րեմն, «պա­տե­րազմ» բա­ռը սխալ բնո­րո­շում կու տայ ­Քա­ռօ­րեա­յին: ­Խոր­քին մէջ ա­նի­կա գո­յու­թիւն ու­նե­ցող ու շա­րու­նա­կո­ւող ­Ղա­րա­բա­ղեան ա­զա­տագ­րա­կան պա­տե­րազ­մին մէջ անս­պա­սե­լի ճա­կա­տա­մարտ մըն էր , որ դա­ւադ­րա­բար ստեղ­ծո­ւե­ցաւ ա­զե­րիին կող­մէ: ­Դա­ւադ­րա­բար կ­՛ը­սեմ, ո­րով­հե­տեւ ի՛նքն էր, ա­զե­րին, 1994 թո­ւա­կա­նին մի­ջազ­գա­յին ըն­տա­նի­քէն օգ­նու­թիւն հայ­ցո­ղը եւ ան­կէ խնդրո­ղը, որ մի­ջամ­տէ, որ­պէս­զի հա­յե­րու յաղ­թա­կան յա­ռաջ­խա­ղաց­քը կե­նայ, կա­սե­ցո­ւի, զի­նա­դուլ կնքո­ւի եւ բա­նակ­ցու­թիւն­նե­րու ձեռ­նար­կո­ւի:
Այդ­պէս ալ ե­ղաւ:
Ա­զե­րիի խնդրան­քին վրայ՝ մի­ջազ­գա­յին ըն­տա­նի­քի կնքա­հայ­րու­թեամբ գո­յա­ցաւ հա­մա­ձայ­նու­թիւն, որ­պէս­զի այ­նու­հե­տեւ՝ պա­տե­րազ­մե­լու փո­խա­րէն խօ­սակ­ցու­թիւն­ներ սկսին՝ ար­դար ու խա­ղաղ լու­ծու­մի մը հա­մար: Ա­հա թէ ին­չո՛ւ «դա­ւադ­րա­բար»ը: Ատր­պէյ­ճան թքած ե­ղաւ իր տո­ւած խոս­տու­մին ու մի­ջազ­գա­յին ըն­տա­նի­քին վրայ:
Ըստ ին­ծի՝ հե­տա­գայ տա­րի­նե­րը ցոյց տո­ւին, որ զի­նա­դա­դա­րի հա­մար ­Հա­յաս­տա­նի ղե­կա­վա­րու­թեան հա­մա­ձայ­նու­թիւ­նը մե­զի հա­մար այն­քան ալ բա­րեն­պաստ չե­ղաւ: Այդ ժա­մա­նակ, 1994ին, պա­տե­րազ­մը դադ­րեց­նե­լու հա­մար նպա­տա­կա­յար­մար էր նա­խա­պայ­ման դնել ու ստի­պել ա­զե­րիին, որ ըն­դու­նի, թէ ­Ղա­րա­բա­ղը ­Հա­յաս­տա­նին ան­բա­ժա­նե­լի մա­սը կը կազ­մէ, թէ` կայ­սե­րա­կան հա­շիւ­նե­րով ու բռնու­թեամբ սո­վե­տին կող­մէ` Ս­տա­լի­նի հրա­մա­նագ­րով Ատր­պէյ­ճա­նին կցո­ւե­ցաւ ա­նի­կա 1923ին: Ե­թէ այդ ստի­պու­մը ըլ­լար, միան­գա­մընդ­միշտ միա­ցու­մը պի­տի յայ­տա­րա­րո­ւէր, ու` վերջ: Ե­թէ չըն­դու­նէր ա­զե­րին, յո­ռե­գոյ­նը պի­տի ու­նե­նա­յինք այն կա­ցու­թիւ­նը, որ ու­նինք 23 տա­րի­նե­րէ ի վեր` կէս պա­տե­րազմ-կէս խա­ղա­ղու­թիւն: ­Բայց կը կար­ծեմ, որ այդ պա­րա­գա­յին թե­րեւս ա­ւե­լի դիւ­րին ըլ­լար անց­նող տա­րի­նե­րու ըն­թաց­քին պատ­մա­կան, քա­ղա­քակր­թա­կան, ազ­գագ­րա­կան-ժո­ղովր­դագ­րա­կան տո­ւեալ­նե­րով ու ար­խի­ւա­յին փաս­տե­րով լու­սա­բա­նե­լու-հա­մո­զե­լու մի­ջազ­գա­յին հան­րու­թիւ­նը, որ այդ հո­ղա­տա­րած­քը իս­կա­պէս մե­զի կը պատ­կա­նի:
Ս­տա­լի­նին հրա­մա­նա­գի­րը ինք­նի՛ն փաստ է ար­դէն, որ ­Ղա­րա­բա­ղը Ատր­պէյ­ճա­նին չէ: Այ­լա­պէս` ին­չո՞ւ հրա­մա­նա­գիր: ­Միա­ցու­մի փո­խա­րէն ազ­գե­րու ինք­նո­րոշ­ման ի­րա­ւուն­քի մի­ջազ­գա­յին օ­րէն­քը յե­նա­րան ու­նե­նա­լով` ­Ղա­րա­բա­ղի ան­կա­խու­թիւ­նը հռչա­կե­ցինք՝ յու­սա­լով, որ ճա­նա­չում կը տրո­ւի ա­նոր… ­Հե­տե­ւա՞ն­քը: ­Հար­ցը դրո­ւե­ցաւ քա­ղա­քա­կան ու դի­ւա­նա­գի­տա­կան մի­ջազ­գա­յին սե­ղան­նե­րու վրայ, ուր ե­րե­ւու­թա­պէս ­Ղա­րա­բա­ղեան հա­կա­մար­տու­թիւ­նը կը քննո­ւի, բայց ի­րա­կա­նին մէջ ու հա­կա­մար­տու­թեան ե­տին՝ հոն կը գե­րակշ­ռեն մե­ծա­պե­տա­կան հա­շիւ­նե­րը:
1994ին կար ան­շուշտ քա­ղա­քա­կան զգու­շա­ւո­րու­թիւ­նը, որ նո­րան­կախ, մի­ջազ­գա­յին ըն­տա­նի­քին նոր ան­դա­մագ­րո­ւող ­Հա­յաս­տա­նը, յար­ձա­կա­պաշտ, հող բռնագ­րա­ւող չնկա­տո­ւի եւ իբ­րեւ այդ­պի­սին` դի­մում­ներ չը­նէ մի­ջազ­գա­յին հա­մա­ձայ­նու­թիւն­նե­րուն-դա­շինք­նե­րուն մաս կազ­մե­լու հա­մար, ա­պա սա­կայն, հե­տա­գայ տա­րի­նե­րուն Ատր­պէյ­ճան բազ­մա­թիւ ա­ռիթ­ներ տո­ւաւ, որ համ­բե­րու­թեան բա­ժա­կը յոր­դի ու միա­ցու­մը յայ­տա­րա­րո­ւի: ­Նո­րա­գոյն ա­ռի­թը ան­ցեալ Ապ­րի­լի ­Քա­ռօ­րեան էր: ­Չե­ղա՛ւ, չը­րի՛նք:
­Հա­մեստ կար­ծիքս այն է, որ ան­կա­խու­թեան մեր պա­հան­ջը եր­կու ան­պա­տե­հու­թիւն­ներ ու­նէր, որ ի զօ­րու են նաեւ հի­մա: Ա­ռա­ջի­նը` ա­նի­կա վախ կը պատ­ճա­ռէ մի­ջազ­գա­յին հան­րու­թեան, որ ճա­նա­չու­մի պա­րա­գա­յին «­Փան­տո­րա»յին կա­փա­րի­չը բա­ցած պի­տի ըլ­լայ: Աշ­խար­հի մէջ բազ­մա­տաս­նեակ, թե­րեւս ա­ւե­լի քան բազ­մա­հա­րիւր տար­բեր եր­կիր­նե­րու մէջ հա­մա­խումբ ապ­րող ազ­գա­յին միա­ւոր­ներ կան, ո­րոնք նա­խըն­թա­ցի մը վրայ հիմ­նո­ւած ան­կա­խու­թեան ձգտե­լով՝ գլխա­ցա­ւանք կրնան պատ­ճա­ռել։ Երկ­րոր­դը՝ մեր այդ պա­հան­ջով կու տանք այն տպա­ւո­րու­թիւ­նը, որ ­Ղա­րա­բա­ղը ազ­գա­յին իւ­րա­յա­տուկ միա­ւոր մըն է եւ ո­րուն հա­յաս­տա­նա­պատ­կա­նու­թիւ­նը խնդրա­կան է…
Ա­մե­նայն­դէպս, չտա­րա­ծո­ւինք եւ վե­րա­դառ­նանք քա­ռօ­րեա­յին:
­Կաս­կած չկա՛յ, Ատր­պէյ­ճա­նի մտադ­րու­թիւնն էր ընդ­հա­նուր պա­տե­րազմ շղթա­յա­զեր­ծել` նպա­տակ ու­նե­նա­լով վե­րագ­րա­ւել գո­նէ մեր ա­զա­տագ­րած տա­րածք­նե­րը, ա­պա իր պատ­կե­րա­ցու­ցած կար­գա­վի­ճա­կը ­Ղա­րա­բա­ղին պար­տադ­րե­լէն ետք, ան­պայ­ման ու­նէր նաեւ գրա­ւու­մի ու­րիշ հե­ռան­կար­ներ: ­Տո­ւեալ­ներ չու­նիմ, բայց կ­՛են­թադ­րեմ, որ յար­ձա­կու­մի հա­մար ան ա­ռած պէտք է ըլ­լար ար­տօ­նու­թիւ­նը ­Ռու­սիոյ եւ ­Միա­ցեալ ­Նա­հանգ­նե­րու: ­Ռուսն ալ, իր կար­գին կար­ծե­լով, որ մի­լիառ­նե­րու ար­ժէ­քով իր վա­ճա­ռած ծանր զի­նա­տե­սակ­նե­րով Ատր­պէյ­ճան 3-4 օ­րո­ւան մէջ ան­պայ­ման կը հաս­նի իր նպա­տա­կին, տո­ւած պի­տի ըլ­լար այդ ար­տօ­նու­թիւ­նը: Ի վեր­ջոյ Ատրպէյ­ճան ­Ռու­սիոյ հա­մար զէն­քի իր հա­րուստ յա­ճա­խորդն է եւ նոր ու մեծ ապսպ­րանք­նե­րու թեկ­նա­ծուն…
Ա­լիե­ւի վար­չա­խում­բը յաղ­թե­լու իր գրա­ւը դրած պէտք է ըլ­լար գլխա­ւո­րա­բար եր­կու տո­ւեալ­նե­րու վրայ.-
­Նախ՝ ը­սինք ար­դէն, զի­նա­նո­ցի ան­հա­մե­մատ ա­ռա­ւե­լու­թիւ­նը ու­նէր, եւ երկ­րորդ՝ անց­նող քսա­նէ ա­ւե­լի տա­րի­նե­րու ըն­թաց­քին, ­Հա­յաս­տա­նի ժո­ղո­վուր­դը կտրո­ւած էր իր պե­տու­թե­նէն, ա­տե­լու­թեամբ լե­ցո­ւած էր իր սե­փա­կան իշ­խա­նա­ւոր­նե­րուն դէմ, ա­նոնց չա­րա­շա­հու­թեանց պատ­ճա­ռով թշո­ւա­ռու­թեան մատ­նո­ւած էր, ստոր­նա­ցած ու բա­րո­յալ­քո­ւած էր, ո­րով եւ այդ պայ­ման­նե­րու մէջ գտնո­ւող ժո­ղո­վուր­դին զա­ւակ­նե­րը ար­ժա­նա­ւո­րա­պէս պի­տի չդի­մադ­րէին, պի­տի չտո­կա­յին վայ­րագ ու լայ­նա­ծա­ւալ յար­ձա­կու­մի մը:
Ա­զե­րին այս յոյ­սը ու­նէր եւ վստահ էր իր յաղ­թա­նա­կին վրայ:
­Սա­կայն, որ­քան որ ա­նակն­կալ էր պա­տե­րազ­մը, նոյն­քան եւ անս­պա­սե­լի ե­ղաւ դի­մադ­րու­թիւ­նը: Թն­դա­նօ­թի ա­ռա­ջին ար­ձա­կու­մին` ողջ հա­յու­թիւ­նը մէկ բռունցք դար­ձաւ, քա­ղա­քա­ցի հայ մար­դը մոռ­ցաւ իր ու ըն­տա­նի­քին թշո­ւա­ռու­թիւ­նը, ա­նօ­րի­նակ կո­րով մը հա­մա­կեց զինք, կա­մա­ւոր կռո­ւող դար­ձաւ, փու­թաց պա­տե­րազ­մի ճա­կատ` հայ զի­նո­ւո­րին կող­քին ըլ­լա­լու, հայ­րե­նի հո­ղը պաշտ­պա­նե­լու: ­Զի­նա­կոչ իսկ չյայ­տա­րա­րո­ւե­ցաւ:
Ա­զե­րիին վայ­րագ յար­ձա­կու­մին հայ զի­նո­ւո­րը հա­կա­դար­ձեց հե­րո­սա­կան հա­կա­յար­ձա­կու­մով եւ թշնա­միին պար­տադ­րեց նա­հան­ջել: Ին­չե՜ր պի­տի չտա­յինք տես­նե­լու հա­մար այդ պա­հե­րու շո­ւա­րուն ի­րա­րան­ցու­մը, յու­սա­հատ ու թախ­ծոտ դէմ­քը յո­խորտ Ա­լիե­ւին, որ այդ­պէ՛ս՝ կը խայ­տա­ռա­կո­ւէր իր ժո­ղո­վուր­դին ու բա­նա­կին, նաեւ ի­րեն նո­րա­գոյն զէն­քեր հայ­թա­թող­նե­րուն առ­ջեւ:
Ու­րեմն, Ապ­րիլ 2ին սկսա­ծը վայ­րագ պա­տե­րազմ էր, չորս օր յե­տոյ սա­կայն, շնոր­հիւ հայ զի­նո­ւո­րին ու կռո­ւե­լու-զո­հո­ւե­լու պատ­րաստ միաս­նա­ցած հա­յու­թեան, ա­նի­կա ա­ւար­տե­ցաւ իբ­րեւ ճա­կա­տա­մարտ մը, ո­րուն ար­դիւն­քը այն­քան ալ էա­կան չէ ընդ­հա­նուր պա­տե­րազ­մի ել­քին հա­մար, ինչ­պէս բո­լոր ճա­կա­տա­մարտ­նե­րու պա­րա­գա­յին է:
Ու­նե­ցանք 106 ե­րի­տա­սարդ զո­հեր: Ան­շուշտ նաեւ` վի­րա­ւոր­ներ: ­Չեմ գի­տեր` ա­նոնք ա­նա­նո՞ւն պի­տի մնան, թէ՞ փա­ռապ­սա­կով պի­տի յի­շո­ւին: ­Չա­փա­զան­ցա՞ծ կ­՛ըլ­լանք ար­դեօք, ե­թէ ը­սենք, որ ա­նոնք նո­րո­վի ­Վար­դա­նանք յի­շե­ցու­ցին: Ա­հար­կու զի­նա­կան ու­ժի դէմ ե­լան, որ­պէս­զի թշնա­միին կամ­քը չպար­տադ­րո­ւի: Կ­՛են­թադ­րեմ, որ ­Չըր­չի­լը, ե­թէ ողջ ըլ­լար, պի­տի կրկնէր յոյ­նե­րուն հա­մար ար­տա­սա­նա­ծը, թէ` «այդ տղա­քը հե­րոս­նե­րու պէս կռո­ւե­ցան» ը­սե­լու փո­խա­րէն ու շրջա­փո­խե­լով`պի­տի ը­սէր` «հե­րոս­նե­րը այդ տղոց պէս կը կռո­ւին…»:
­Քա­ռօ­րեան նկա­տե­լով իբ­րեւ ճա­կա­տա­մարտ` փոր­ձենք գնա­հա­տել ա­նոր տար­բեր ե­րես­նե­րը, եւ թէ` ի՞նչ անդ­րա­դարձ ու­նե­ցաւ ա­նի­կա նե­րազ­գա­յին կեան­քի մէջ ու մի­ջազ­գա­յին բե­մի վրայ:
­Մի­ջազ­գա­յին ըն­տա­նի­քը, ինչ­պէս սպա­սե­լի էր, մնաց ան­տար­բեր: Կրկ­նեց այն, ինչ որ կը կրկնէ տա­րի­նե­րէ ի վեր` «զսպո­ւա­ծու­թիւն` հա­կա­մար­տող կող­մե­րուն»: ­Դա­տա­պար­տան­քի ոչ մէկ խօսք` նա­խա­յար­ձա­կին ու ա­նոր վայ­րա­գու­թեանց պատ­ճա­ռով: ­Զար­մա­նա­լու բան չկայ : ­Մի­ջազ­գա­յին ըն­տա­նի­քը պատ­ճառ մը չու­նի նե­ղաց­նե­լու ­Հա­յաս­տա­նը կամ Ատր­պէյ­ճա­նը:
Ա­նոր հո՞գն է, թէ ­Քել­բա­ջա­րը, ­Լա­չի­նը կամ ­Շա­հու­մեա­նը, նոյ­նիսկ ­Ղա­րա­բա­ղը Ատր­պէյ­ճա­նի կազ­մին մէ՞ջն են, թէ՞ ­Հա­յաս­տա­նի: Ա­տի­կա մե՛ր հոգն է, մե՛ր խնդիրն է: ­Ռու­սիան իր գօ­տին կը հա­մա­րէ ­Կով­կա­սը, Ա­րեւ­մուտ­քը ռազ­մա­քա­ղա­քա­կան իր շա­հե­րը հե­տամտե­լով` կ­՛ու­զէ ­Կով­կաս թա­փան­ցել: Ա­նոնք ի­րենց հե­տապն­դում­նե­րուն հա­մար պէ՛տ­քը ու­նին ե՛ւ ­Հա­յաս­տա­նին, ե՛ւ Ատր­պէյ­ճա­նին: Ին­չո՞ւ կողմ բռնեն ու նե­ղաց­նեն մէ­կը կամ միւ­սը:
­Քա­ռօ­րեան դժբախ­տա­բար ե­րե­ւան հա­նեց նաեւ մե­զի հա­մար ստոր­նա­ցու­ցիչ, ա­մօ­թի բա­ժին մը: մէջ­տեղ հա­նեց, որ ­Հա­յաս­տա­նի ղե­կա­վա­րու­թեան, պե­տա­կան մար­մին­նե­րու խա­թա­րո­ւա­ծու­թիւ­նը, փտա­ծու­թիւ­նը, կո­ռուպ­ցիան թա­փան­ցած են ու փա­ռա­ւո­րա­պէս կը գոր­ծեն նաե՛ւ բա­նա­կին վե­րե­րը: ­Նա­խա­գահն էր, որ յայ­տա­րա­րեց, թէ մեր զի­նո­ւոր­նե­րը կռո­ւե­ցան 1980ա­կան­նե­րու զէն­քե­րով: ­Վեր­ջերս, այժ­մու վար­չա­պետն ալ յայ­տա­րա­րեց, որ խա­թա­րո­ւած (նո­թեւ­մե­նօ) նաւ­թին պատ­ճա­ռով մեր հրա­սայ­լե­րը կա­նո­նա­ւոր չաշ­խա­տե­ցան: ­Յե­տոյ պաշտ­պա­նու­թեան նա­խա­րա­րու­թիւ­նը փոր­ձեց այս մէ­կը հեր­քել: ­Թէեւ կարգ մը բարձ­րաս­տի­ճան զի­նո­ւո­րա­կան­ներ եւ այլ պաշ­տօ­նեա­ներ հե­ռա­ցո­ւե­ցան, բայց մին­չեւ հի­մա պատ­ժո­ւող չե­ղաւ, մինչ քիչ մը աշ­խոյժ ցու­ցա­րար­ներ ծանր պա­տիժ­ներ կը կրեն… Կրնաք ե­րե­ւա­կա­յել, չէ՞, ա­րար աշ­խարհ գի­տէ, որ Ատր­պէյ­ճա­նը մի­լիառ­նե­րով ա­հար­կու զէնք կը գնէ ռու­սէն ու Իս­րա­յէ­լէն, ­Հա­յաս­տա­նի դէմ պա­տե­րազ­մի կը պատ­րաս­տո­ւի, իսկ մենք սահ­մա­նի մեր զի­նո­ւոր­նե­րը կը թո­ղունք 1980ա­կան­նե­րու զէն­քե­րով ու խա­թա­րո­ւած նաւթ կը ծա­խենք ազ­գա­յին մեր բա­նա­կին: Ի՞նչ ը­սել…
­Քա­ռօ­րեան մե­զի տո­ւաւ նաեւ հպար­տու­թեան ան­վի­ճե­լի ի­րա­ւուն­քը եւ ա­պա­գայ յաղ­թա­նա­կին ե­րաշ­խի­քը, ե­թէ ան­շուշտ ­Հա­յաս­տա­նի քա­ղա­քա­կան ղե­կա­վա­րու­թիւ­նը խել­քը գլու­խը հա­ւա­քէ, մտիկ ը­նէ Հ.Յ.Դ.ին, հայ­րե­նի­քը կե­ղե­քող տա­կան­քը չէ­զո­քաց­նէ եւ հե­տա­մուտ ըլ­լայ ի­րա­ւա­կան պե­տու­թիւն հաս­տա­տե­լու եւ ամ­րապն­դե­լու աշ­խա­տան­քին:
Ա­յո՛, ու­նե­ցանք ան­կախ պե­տու­թիւն, բայց թե­րա­ցանք յստա­կաց­նե­լու մէջ, թէ ի՛նչ է ա­նոր գո­յու­թեան ի­մաս­տը: ­Պե­տու­թիւ­նը ազ­գի կազ­մա­կեր­պո­ւա­ծու­թեան գե­րա­գոյն մա­կար­դակն է, ո­րուն միակ ա­ռա­քե­լու­թիւ­նը, չեմ ը­սեր` գլխա­ւոր, այլ միա՛կ ա­ռա­քե­լու­թիւ­նը բա­զում ու ծա­ւա­լուն ի­մաս­տով անվտան­գու­թեան ա­պա­հո­վումն է : Անվ­տան­գու­թիւն` քա­ղա­քա­ցի­նե­րու ի­րա­ւուն­քին, ար­դա­րա­դա­տու­թեան, ա­նոնց կեն­ցա­ղա­յին թէ շու­կա­յա­կան յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րուն, ա­ռող­ջա­պա­հա­կան մար­զին , անվ­տան­գու­թիւն` բնա­պահ­պա­նու­թեան ու երկ­րի բնա­կան, ըն­դեր­քի-հան­քա­յին հարս­տու­թիւն­նե­րուն, ինչ­պէս նաեւ՝ բնա­կա­նա­բա՛ր ա­պա­հո­վու­մը հայ­րե­նի­քի սահ­ման­նե­րու անվ­տան­գու­թեան: Երբ այս ա­ռա­քե­լու­թեան տէ­րը չէ պե­տու­թիւ­նը, ազ­գին հա­մար ա­նի­կա կը դառ­նայ ճո­խու­թիւն մը միայն, որ կը ծա­ռա­յէ իշ­խա­նա­կան դա­սա­կար­գի ու քա­ղա­քա­կան ղե­կա­վա­րու­թեան հարս­տու­թիւն հայ­թայ­թող, ա­նոնց հան­գիստ ու շռայլ եւ սան­ձար­ձակ կեանք ա­պա­հո­վող հաս­տա­տու­թեան…
­Քա­ռօ­րեա­յէն ետք ա­նըն­դու­նե­լի էր պա­տաս­խա­նա­տու բե­րան­նե­րէ լսո­ւող յայ­տա­րա­րու­թիւ­նը, թէ` «անն­շան տա­րածք­ներ կորսն­ցու­ցինք»: ­Հայ­րե­նի­քը անն­շան տա­րածք­ներ չ­՚ու­նե­նար: ­Հո­ղը մեթր առ մեթր կ­՛ա­զա­տագ­րո­ւի, ինչ­պէս եւ մեթր առ մեթր կը գրա­ւո­ւի թշնա­միին կող­մէ: ­Պէտք չէ կաս­կա­ծիլ այդ պա­տաս­խա­նա­տու­նե­րու հայ­րե­նա­սի­րու­թեան վրայ: Ա­նո՛նք ալ կռուած են, ի­րենց կեան­քը վտան­գած, ու­րիշ­ներ զո­հա­բե­րո­ւած են այդ «աննշան տա­րածք­նե­րուն» հա­մար: Ե­ղա­ծը ձա­խա­ւեր յայ­տա­րա­րու­թիւն մըն էր պար­զա­պէս, որ դա­տա­պար­տան­քի հսկայ ա­լի­քէ մը ետք սրբագ­րո­ւե­ցաւ, թէ սխալ հասկ­ցո­ւած են, ի­րենց ը­սա­ծը այն ի­մաս­տը ու­նէր, որ այդ տա­րածք­նե­րուն հա­մար չ­՛ար­ժեր նոր զո­հեր տալ:
Անց­նի՛նք:
­Պա­տե­րազ­մի ա­ւար­տին մի­ջազ­գա­յին հան­րու­թիւ­նը փոր­ձեց աշ­խու­ժաց­նել բա­նակ­ցու­թիւն­նե­րը` խա­ղաղ լու­ծու­մի մը հա­մար:
­Չենք գի­տեր, թէ խորհր­դա­պա­հա­կան բա­նակ­ցու­թիւն­նե­րու ըն­թաց­քին ին­չե՛ր քննո­ւե­ցան, ի՛նչ տե­սա­կի ճնշում­ներ ի գործ դրո­ւե­ցան կամ չդրո­ւե­ցան: ­Գի­տենք, սա­կայն, որ նա­խա­գահ ­Սերժ ­Սարգ­սեան եր­կու նա­խա­ձեռ­նու­թիւն­ներ ա­ռաւ.-
­Մէ­կը` գլուխ-գլխի ա­ռանձ­նա­կի հան­դի­պումն էր ­Լե­ւոն ­Տէր-­Պետ­րո­սեա­նին հետ , ո­րուն ­Ղա­րա­բա­ղեան խնդրի լուծ­ման պատ­կե­րա­ցու­մը ծա­նօթ է բո­լո­րին 1998էն` ա­նոր «­Պա­տե­րա՞զմ, թէ՞ խա­ղա­ղու­թիւն» տխրահռչակ յօ­դո­ւա­ծէն: Այ­սինքն՝ խա­ղա­ղու­թեան դի­մաց եւ փո­խան ­Ղա­րա­բա­ղին հա­մար ա­նո­րոշ կար­գա­վի­ճա­կի մը, ա­զա­տագ­րո­ւած հո­ղե­րը տրո­ւին Ատր­պէյ­ճա­նին… ­Կար­ծես թէ Ատր­պէյ­ճա­նը խա­ղա­ղու­թեան պէտք չու­նի:
­Միւս նա­խա­ձեռ­նու­թիւ­նը նա­խա­գա­հին ­Ղա­րա­բաղ մեկ­նումն էր` տե­ղի պա­տաս­խա­նա­տու­նե­րուն կար­ծիքն առ­նե­լու հա­մար միջ­նորդ­նե­րուն ա­ռա­ջար­կին մա­սին: Ա­ռա­ջարկ, որ մօ­տա­ւո­րա­պէս կը նոյ­նա­նար ­Լե­ւոն ­Տէր-­Պետ­րո­սեա­նի պատ­կե­րա­ցու­մին հետ:
Այս նա­խա­ձեռ­նու­թիւն­նե­րը ա­ռիթ տո­ւին, որ հո­ղեր յանձ­նե­լու խօ­սակ­ցու­թիւն­նե­րը լրջա­նան հա­յաս­տա­նեան բե­մի վրայ եւ մա­մու­լի քննար­կում­նե­րուն մէջ :
­Պա­տե­րազ­մին մեր ան­պատ­րաս­տո­ւա­ծու­թիւ­նը, հա­մա­տա­րած աղ­քա­տու­թիւ­նը, քա­ղա­քա­ցի­նե­րը շնչա­հեղձ ը­նող կո­ռուպ­ցիան, ա­սոնց վրայ բար­դե­լով հո­ղեր յանձ­նե­լու չա­րա­շուք հե­ռան­կա­րի մը շուրջ ծա­ւա­լող խօ­սակ­ցու­թիւն­նե­րը, կա­րե­լի է պատ­կե­րաց­նել կա­ցու­թիւ­նը, ո­րուն մէջ կը գտնո­ւէր եր­կի­րը, եւ որ­մէ ո­մանք փոր­ձե­ցին օգ­տո­ւիլ եր­կու հա­կա­դիր ուղ­ղու­թիւն­նե­րով, հո­սանք­նե­րով: ­Մէկ ուղ­ղու­թիւ­նը ծայ­րա­յեղ մո­լուց­քով կ­՛ամ­բաս­տա­նէր իշ­խա­նա­խումբն ու ա­նոր ղե­կա­վա­րը` տի­րող կա­ցու­թեան եւ հո­ղեր յանձ­նե­լու խօ­սակ­ցու­թեանց հա­մար եւ ա­նոնց հրա­ժա­րա­կա­նը կը պա­հան­ջէր, իսկ միւս ուղ­ղու­թիւ­նը՝ Լ. ­Տէր-­Պետ­րո­սեա­նի գլխա­ւո­րու­թեամբ եւ նոյն­քան ծայ­րա­յեղ կրքո­տու­թեամբ, ա­մէն չա­րի­քի պատ­ճառ կը հա­մա­րէր ­Ղա­րա­բա­ղեան հա­կա­մար­տու­թիւ­նը, մար­դոց ո­գե­կա­նու­թիւն ջամ­բե­լու փո­խա­րէն` նոր պա­տե­րազ­մի մը հա­ւա­նա­կա­նու­թիւ­նը ա­ռաջ կը քշէր, կը փոր­ձէր քա­ղա­քա­ցի­նե­րը անձ­կու­թեան մատ­նել, այդ անձ­կու­թիւ­նը շա­հա­գոր­ծե­լով ա­նոնց խա­ղա­ղու­թիւն կը խոս­տա­նար` յու­սա­լով միա­ժա­մա­նակ, որ մեծ ըն­դու­նե­լիու­թեան պի­տի ար­ժա­նա­նայ քա­ղա­քա­կան իր հո­սան­քը, իր ընտ­րանք-կողմ­նո­րո­շու­մը: Ա­նա­մօ­թա­բար նոյ­նիսկ ընտ­րա­կան կար­գա­խօ­սի կը վե­րա­ծէր խա­ղա­ղու­թիւ­նը` ­Ղա­րա­բա­ղի հա­մար ա­նո­րոշ կար­գա­վի­ճա­կի մը դի­մաց` ա­զա­տագ­րո­ւած հո­ղե­րը ա­զե­րիին վե­րա­դարձ­նե­լու պատ­րաս­տա­կա­մու­թեամբ: Այ­սինքն` Ա­լիե­ւի պա­հան­ջին ըն­դա­ռա­ջե­լով:
Ի վեր­ջոյ այս ան­համ կա­ցու­թիւ­նը իր յստա­կու­թիւ­նը կը գտնէր ան­ցեալ ­Կի­րա­կի՝ Ապ­րիլ 2ին, խորհր­դա­րա­նա­կան ընտ­րու­թիւն­նե­րով : Ա­նոնց ար­դիւն­քով` քա­ղա­քա­կան դաշ­տէն դուրս կը շպրտո­ւէին ծայ­րա­յեղ ուղ­ղու­թիւն­նե­րը: Իսկ ­Լե­ւոն ­Տէր-­Պետ­րո­սեան իր վեր­ջին փամ­փուշ­տը պա­րա­պին կրա­կած` կը խայ­տա­ռա­կո­ւէր, միան­գա­մընդ­միշտ լռու­թեան կը դա­տա­պար­տո­ւէր եւ շա­հագր­գիռ պե­տու­թիւն­նե­րը կը հասկ­նա­յին, որ հա­յուն ստա­մոք­սը պի­տի չմար­սէ այդ­պէ՛ս, ա­նո­րո՛շ խոս­տում­նե­րով հո­ղեր յանձ­նե­լու ա­ռա­ջար­կո­ւած պա­տա­ռը: ­Մինչ այդ ար­դէն նա­խա­գահ ­Սերժ ­Սարգ­սեան ներ­կա­յա­ցո­ւած ա­մէն ա­ռի­թի կտրա­նա­կա­պէս յստա­կա­ցու­ցած էր, թէ «բա­ցա­ռուած է, որ Ար­ցա­խը գտնո­ւի Ատր­պէյ­ճա­նի կազ­մին մէջ»:

Եզ­րա­կա­ցու­թիւն.
1) Ապ­րի­լեան քա­ռօ­րեա­յին ա­մե­նա­ծանր ու ար­դիա­կան զի­նա­տե­սակ­նե­րով ա­նակն­կա­լօ­րէն պա­տե­րազմ շղթա­յա­զեր­ծե­լու ա­զե­րիին վայ­րա­գու­թիւ­նը, ան­զէն ու ան­կար ծե­րու­նի գիւ­ղա­ցի­ներ իսկ չխնա­յե­լու եւ զա­նոնք ի­րենց տան մէջ վան­տա­լա­կան կրքով ու ձե­ւե­րով մոր­թո­տե­լը, ա­ւե­լի ա­ռաջ, ­Հուն­գա­րիոյ իր սե­նեա­կին մէջ քնա­ցած պա­հուն հայ սպան ա­ռանց ո­րե­ւէ պատ­ճա­ռի, պար­զա­պէս հայ ըլ­լա­լուն հա­մար կա­ցի­նով սպան­նող ոճ­րա­գոր­ծը պե­տա­կան պաշ­տօ­նա­կա­նու­թեամբ դի­մա­ւո­րե­լու եւ զայն հե­րո­սաց­նե­լու վար­քը, ա­զե­րի հան­րու­թիւ­նը հա­յա­տեա­ցու­թեամբ ար­մա­տա­ւո­րե­լու Ա­լիե­ւի ու ա­նոր վար­չա­խում­բին հռե­տո­րա­բա­նու­թիւ­նը յստակ կը դարձ­նեն, որ Ատր­պէյ­ճա­նի թի­րա­խը ­Ղա­րա­բա­ղը չէ միայն, այլ ամ­բողջ ­Հա­յաս­տանն է ու հա­յու­թիւ­նը:
2) Ապ­րի­լեան քա­ռօ­րեան ան­գամ մը եւս ա­պա­ցու­ցեց հա­յուն վճռա­կա­նու­թիւ­նը եւ խորհր­դա­նիշ դար­ձաւ աշ­խար­հին յղո­ւած ա՛յն պատ­գա­մին, թէ՝ նոր ցե­ղաս­պա­նու­թեան ո­րե­ւէ փոր­ձի դէմ ամ­բողջ ազ­գը ա­րի ա­րանց բա­նակ կը դառ­նայ ու կը կռո­ւի:
3) Ապ­րի­լեան քա­ռօ­րեան միակ նա­խա­դա­սու­թեամբ բնո­րո­շե­լու հա­մար պի­տի ը­սենք՝
Ա­նի­կա վճռա­կա­մու­թեան, ա­նօ­րի­նակ քա­ջու­թեան եւ հե­րո­սա­կան հայ ազ­գի միաս­նու­թեան յաղ­թա­նակն էր: