­Ցե­ղաս­պա­նու­թե­նէն ետք

ՅՈՎՍԷՓ ՊԱՐԱԶԵԱՆ

­Հայ­կա­կան Ս­փիւռ­քը կը գտնո­ւի շար­ժուն ա­ւա­զի տա­տա­նող մա­կե­րե­սի մը վրայ։ Ը­սածս՝ հնա­գի­տա­կան բարդ հար­ցի մը յայտ­նու­թիւ­նը չէ ան­շուշտ։ ­Շատ մը բա­ներ ինք­նի՛ն շատ հին են ար­դէն նա­խըն­թաց (չ­)ու­նե­ցող բազ­մա­մեայ մա­տու­ցում­նե­րով։
Ի դէպ, ­Հա­յոց ­Ցե­ղաս­պա­նու­թե­նէն տաս­նա­մեակ­ներ յե­տոյ՝ Ս­փիւռ­քի եւ սփիւռ­քա­հա­յու­թեան ա­պա­գան կա­պո­ւած է իր ա­մէ­նօ­րեայ ժա­մա­նա­կին, իր նա­խընտ­րած վայ­րին եւ իր գո­յու­թեան շա­րու­նա­կա­կա­նու­թիւ­նը էա­կա­նօ­րէն ու ար­մա­տա­կա­նօ­րէն ձե­ւա­ւո­րո­ւող՝ իր իսկ ընտ­րած նոր հայ­րե­նի­քի (նե­րու) (չ)­քար­տի­սագ­րո­ւած ուղ­ղա­հա­յեաց թէ հո­րի­զո­նա­կան սահ­ման­նե­րու բո­վով։
­Կա­ղա­պա­րո­ւած մտայ­նու­թիւն­ներ քայ­քա­յե­լու մի­տող այս­պի­սի յստակ թէ անյս­տակ շրջա­գի­ծի մը մէջ, հա­յու ժա­մա­նա­կի ու ժա­մա­նա­կագ­րու­թեան բնո­րո­շու­մը կրցա՞ծ ենք վեր­լու­ծել։ ­Հա­յուն ժա­մա­նա­կը ի՞նչ ձե­ւով, ի՞նչ չա­փով կը ստու­գա­բա­նէ իւ­րա­քան­չիւ­րին կեան­քը, իր հե­ռան­կա­րա­յին հե­տե­ւանք­նե­րը, ան­հա­տա­պէս՝ տար­բեր ձե­ւով, հա­ւա­քա­բար՝ տար­բե­րա­կուած իւ­րա­յատ­կու­թեանց ար­ժե­ւո­րում­նե­րով։ ­Ժա­մա­նա­կը ինք­նիշ­խա՞ն է, թէ՞ պա­տա­հա­կան բան մը ե­ղած է, քա­նի մեր ապ­րած ժա­մա­նա­կը ե­րե­ւան կը բե­րէ մար­դու ի­րա­կան դի­մա­գիծն ու նկա­րա­գի­րը, իսկ իւ­րա­քան­չիւր մար­դու նկա­րա­գիրն ալ այ­լեւս կը ձե­ւա­ւո­րո­ւի իր ժա­մա­նակ­նե­րու ար­հես­տա­գի­տա­կան հո­լո­վոյ­թի զար­գա­ցում­նե­րու ազ­դե­ցու­թեան են­թա­կայ, ա­նոր ընդ­մէ­ջէն բխող խան­դա­վա­ռու­թեամբ, կամ ալ՝ իր իսկ նե­րաշ­խար­հին մէջ ըն­դե­լու­զո­ւող խան­դա­վա­ռու­թեան զե­ղուն յոր­դում­նե­րով։
­Ժա­մա­նա­կա­կից հա­յե­րը, ընդ­հան­րա­պէս, գի­տակ­ցա­կա­նօ­րէն հայ­րե­նա­սէր են։ ­Բայց ա­նոնք ի­րենց հայ­րե­նա­սի­րու­թիւ­նը ինչ­պէ՞ս կը զգաց­նեն ներ­կայ ժա­մա­նակ­նե­րուն մէջ։ Վս­տա­հա­բար, ո՛չ ե­րէ­կո­ւան պէս ան­պայ­մա­նօ­րէն, ո՛չ ալ ե­րէ­կո­ւան չափ բա­ցա­յայ­տօ­րէն, մա­քուր հայ­րե­նա­սի­րու­թեան մը ար­տա­յայ­տու­թեամբ։
­Մաս­սա­յա­բար հա­ւա­նա­կան ձու­լու­մի ա­ռաջ­նոր­դող ա­ռիթ­նե­րը վերջ չեն գտներ միայն օ­տա­րա­ցու­մով եւ ազ­գա­յին ինք­նու­թեան նկա­րագ­րի ա­ղա­ւա­ղու­մով։ Օ­տա­րա­նա­լու ա­մէ­նէն գէշ ու ազ­դու ե­րե­ւոյ­թը ազ­գայ­նօ­րէն հա­ւա­քա­կան ան­տար­բե­րու­թիւնն է, յոր­ձա­նու­տի մը պէս ազ­դող ու ճնշող։
­Գի­տենք թէ՝ այս ի­րո­ղու­թեան մա­սին Ս­փիւռ­քի հա­յը հետզ­հե­տէ ա­ւե­լի քիչ կը խօ­սի, զայն հա­մա­րե­լով ա­նի­րա­կա­նա­նա­լի տե­սու­թիւն­նե­րու շա­ղակ­րա­տու­թիւն։
­Բայց Ս­փիւռ­քի հա­յը ե՞րբ պի­տի խօ­սի, լա­ւա­պէս հասկ­նա­լէ ետք, թէ ան աշ­խար­հի միակ բե­ւե­ռա­յին կեդ­րո­նը չէ։ Ի­րօ՛ք, աշ­խար­հի կեդ­րո­նը միայն հա­յը չէ։ Աշ­խար­հը միայն հա­յու, հա­յու­թեան ա­պա­հո­վու­թեան գօ­տին չէ, ա­րե­նակ­ցա­կան կա­պե­րով թէ ան­կէ ան­կախ թրթռա­ցում­նե­րով։
­Կաս­կած չկայ բնաւ, թէ Ս­փիւռ­քը կա­ռու­ցա­յին փո­փո­խու­թեան պէտք ու­նի։ Հ­րա­մա­յա­կա­նօ­րէ՛ն։ ­Ցե­ղաս­պա­նու­թիւ­նը ար­դէն տո­ւեալ վի­ճա­կը պար­տադ­րեց՝, մե­զի սոր­վեց­նե­լով, թէ ո­րո՞նք են հա­յուն ու հա­յու­թեան ժա­մա­նակն ու վայ­րը։ Ա­ւե­լին՝ ո՞րն է հա­յուն նա­խընտ­րած ի­մաս­տը, նա­խընտ­րած ար­ժէ­քը, սահ­մա­նը, նոր ար­ժէք­նե­րու ըն­կա­լո­ւած օգ­տա­գոր­ծու­մը։ ­Սոր­վե­ցուց նաեւ, թէ ո՞րն է հա­յու գո­յու­թեան ու գո­յա­տեւ­ման ի­մաս­տը, ի­րա­կա­նու­թեամբ թէ ա­ռանց ա­նոր, խիղ­ճով թէ պարտ­քով, ա­ռանձ­նա­պէս շա­հախն­դիր թէ ան­շա­հախն­դիր մի­տում­նե­րով։
­Փաս­տո­ւած է, որ մեծ թէ փոքր հա­ւա­քա­կա­նու­թիւն­նե­րը ան­ցեալ ու­նին եւ ի­րենց ան­ցեա­լը կ­՚ար­ժե­ւո­րեն ներ­կա­յին ու ա­պա­գա­յին մէջ։ ­Տես­նենք սա­կայն, թէ հի­մա այդ հա­ւա­քա­կա­նու­թիւն­նե­րը ինչ­պէ՞ս կ­՚ար­ժե­ւո­րեն ի­րենց գործ­նա­կան ժա­մա­նա­կը՝ ­Հա­յաս­տա­նի, Ար­տերկ­րի, ընդ­հան­րա­պէս հա­յու­թեան հա­մար, հա­յու­թեան հաշ­ւոյն, մաղ­թանք­նե­րով թէ ա­նէծք­նե­րով։
­Մեր եւ ձեր ժա­մա­նա­կը կ­՚ար­տա­ցո­լայ հա­յուն միտ­քը, զգա­ցա­կան աշ­խար­հը, հո­գեմ­տա­ւոր ապ­րում­նե­րը, մե­ծաղ­մուկ միաս­նա­կա­նու­թեան լո­զուն­քա­յին բոր­բո­քում­նե­րով ու մո­լե­գին հա­կազ­դե­ցու­թիւն­նե­րով։
Մ­տա­ծող հա­յը զար­գա­ցող մտա­ծու­մով կ­՚ապ­րի։ ­Հա­յու հա­սա­րա­կաց մտա­ծու­մը, իր փի­լի­սո­փա­յու­թիւ­նը, իր մշա­կոյթն ու դաս­տիա­րա­կու­թիւ­նը հիմ­քը կը կազ­մեն իր քա­ղա­քակր­թու­թեան։ ­Ժա­մա­նակն ու վայ­րը մեր հա­սա­րա­կաց կեան­քի ի­մաս­տա­սի­րա­կան նո­րա­գոյն զար­գա­ցու­մը կը կազ­մեն՝ մեր գիտ­ցած ժա­մա­նա­կին եւ մեր (չ­)ըն­կա­լած ժա­մա­նա­կին մէջ տագ­նա­պա­լի ու ա­նա­խորժ դժո­ւա­րա­հա­ճու­թիւն մը ստեղ­ծե­լով։
­Հի­մա, ը­սէ՛ք, ինչ­պէ՞ս կը կազ­մա­ւո­րո­ւի հա­յու միտ­քը իր ապ­րած ժա­մա­նա­կին մէջ, յատ­կա­պէս իր կազ­մա­ւո­րո­ւած նկա­րագ­րա­յին բնո­րո­շում­նե­րով։ ­Ցե­ղաս­պա­նու­թեան գերճն­շող ազ­դե­ցու­թեան հետ­քե­րուն վրայ, կը թո­ւի թէ՝ նոր զար­գա­ցող հո­գե­բա­նա­կան մտա­ծու­մը նոր հայ­րե­նա­սի­րա­կան ներշն­չում մը պի­տի ստեղ­ծէ, ո­րով­հե­տեւ հայ­րե­նա­սի­րու­թիւ­նը կ­՚ա­պա­հո­վէ ե՛ւ ա­զա­տու­թիւն, ե՛ւ ան­կա­խու­թիւն, եւ շատ մը այլ բա­ներ, քա­նի ինչ­պէս բնա­կա­նօ­րէն կ­՚ըն­կա­լո­ւի, կ­՚ակն­կա­լուի՝ ժա­մա­նա­կը կ՚ ար­տա­ցո­լայ մեր մտքե­րուն ու մտա­ծում­նե­րու նե­րաշ­խար­հին մէջ։
Ար­դեօ՞ք չենք հասկ­ցած, թէ ժա­մա­նա­կը զու­գակ­շի­ռօ­րէն կը նոյ­նա­նայ ու կը միա­ձու­լո­ւի զան­գո­ւած­նե­րու հո­լո­վոյ­թի զար­գաց­ման ընդ­մէ­ջէն, օգ­տա­գոր­ծե­լով մա­նա­ւանդ ա­նի­րա­ւո­ւած մաս­սա­նե­րուն խիղ­ճը։
­Վերջ ի վեր­ջոյ՝ ժա­մա­նա­կը Աս­տու­ծոյ, կամ գերբնա­կան ու­ժի մը ցու­ցա­նի­շը չէ, այլ ա­մէն բա­նէ ա­ռաջ՝ հա­յու գերբ­նա­կան հարցն է։
Ե­կէ՛ք, քիչ մը ա­ւե­լիով կանգ առ­նենք հա­յու ժա­մա­նա­կին վրայ, իր յա­րա­փո­փոխ կեան­քի զար­տու­ղի հանգ­րո­ւան­նե­րով ու աս­տի­ճա­նա­բար ան­փու­թու­թեան ա­ռաջ­նոր­դո­ւող ին­քար­դա­րաց­մամբ։
Ինչ­պէս բո­լոր մար­դոց պա­րա­գա­յին՝ ժա­մա­նա­կը ան­խու­սա­փե­լիօ­րէն կ­’ապ­րի իր ան­փո­խա­րի­նե­լի հո­լո­վոյ­թին զա­նա­զա­նող իւ­րա­յատ­կու­թիւն­նե­րը։ Զ­գո՜յշ սա­կայն, ժա­մա­նա­կը միա­հե­ծան չէ, ինք­նիշ­խան չէ, եր­բեմն կը յաղ­թէ պա­տա­հա­կա­նու­թեան, եր­բեմն ալ կը պար­տո­ւի ան­կէ։ ­Թե­րեւս, քիչ մը ա­ճա­պա­րենք կար­գի դնե­լու մեր շրջա­պա­տը, մի­ջա­վայ­րը, ո­րոշ ու տար­բե­րա­կո­ւած հա­յե­րու սնո­տիա­պաշտ մե­ծամ­տու­թիւ­նը, յա­ւակ­նոտ ու գո­ռոզ այ­լա­մեր­ժու­թիւ­նը։ Այս տի­պի կա­ռոյց­ներ ան­ծա­նօթ են ին­ծի եւ կը ցան­կամ, որ ան­ծա­նօթ մնան մին­չեւ կեան­քիս վեր­ջը։ Մտ­քի ու հո­գիի մսխու­մի ժա­մա­նա­կը չէ…

***

Վայր ու ժա­մա­նակ. որ­քա՞ն զբա­ղո­ւած ենք տա­րօ­րի­նակ այս եր­կու գոր­ծօն­նե­րով։ Որ­քա­նո՞վ պե­ղած ենք ա­նոնց մէջ սու­զո­ւած են­թա­հո­ղը՝ լպրծուն, ան­տե­սա­նե­լի, ան­վեր­ջօ­րէն եր­թե­ւե­կող, գա­ցող-ե­կող մար­դոց հետ։
Ազ­գա­յին թէ հա­սա­րա­կա­կան գոր­ծօն­նե­րուն հետ, թէ գոր­ծօն­նե­րէն ան­կախ՝ հա­յե­րը ո՞ւր, ինչ­պէ՞ս կը կազ­մա­կեր­պեն՝ ե­րբեմն ծաղ­րան­կա­րի նմա­նող սփիւռ­քա­հայ ի­րենց կեան­քը։ Ո՞ր վայ­րին մէջ, ո՞ր ժա­մա­նա­կով.- ռու­սա­կա՞ն, ուք­րա­նա­կա՞ն, մի­ջին-ա­րե­ւե­լեա՞ն, պարս­կա­կա՞ն, եւ­րո­պա­կա՞ն։ Ա­սոնց յե­նա­րան­նե­րը ա­նուն ու­նի՞ն, քա­ղա­քա­կան հա­ղոր­դակ­ցու­թեան մէջ ա­նուն կը փո­խե՞ն։
­Ժա­մա­նա­կը կեն­դա­նի շար­ժում ու տա­րա­ծո­ւած գոր­ծու­նէու­թիւն է, ճշդո­ւած կամ չճշդո­ւած վայ­րին մէջ։ ­Վայ­րը՝ ժա­մա­նա­կին մէջ։ Կ­՚ու­զե՞նք փլել, ան­հե­տաց­նել վայ­րը։ Կ­՚ու­զե՞նք քան­դել ժա­մա­նա­կը։
Ը­սէ՛ք, խնդրեմ, հի­մա մենք ի՞նչ կ­՚ը­նենք ժա­մա­նա­կին հա­մար եւ ժա­մա­նա­կը ի՞նչ կ­՚ը­նէ մե­զի հա­մար։ Ի՞նչ պի­տի ըլ­լայ մեր շա­րու­նա­կա­կա­նու­թիւ­նը։
Ազ­գա­յին մեր եր­կու ան­կա­խու­թիւն­նե­րէն ետք (1918 եւ 1991) հա­յու­թիւ­նը կ­՚ապ­րի՞, թէ՞ չ­՚ապ­րիր մա­հու-կե­նաց ճա­կա­տագ­րա­կան հո­լո­վոյ­թի մը մէջ, մեր պատ­մագ­րու­թիւ­նը յար­մա­րեց­նե­լով իր ինք­նա­կեն­սագ­րու­թեան։
Ըն­դու­նինք, թէ հա­յու պատ­մա­կան բո­լոր փոր­ձա­ռու­թիւն­նե­րը սահ­մա­նագ­ծո­ւած են ­Հա­յոց ­Ցե­ղաս­պա­նու­թեան ժա­մա­նա­կին եւ ա­նոր հե­տե­ւանք­նե­րու ու­րուա­գի­ծին մէջ։ ­Կը հասկ­նանք ար­դէն, թէ մեր պա­րա­գա­յին, ժա­մա­նա­կը մեր հետ քիչ մը ինք­նիշ­խան ձե­ւով կը վա­րո­ւի, կար­ծես Աս­տո­ւա­ծա­յին ուժ մը ըլ­լար ինք­նա­թե­լադ­րու­թեան սկզբունք­նե­րով։
­Բայց ժա­մա­նա­կը՝ հոս եւս Աս­տու­ծոյ հարց չէ, այլ մար­դու մտքի, հո­գիի ողջմ­տու­թեան ու հե­ռան­կա­րի հարց է, երբ ի­րեն հա­մար տրա­մա­բա­նե­լի ելք մը կը փնտռէ։
­Բայց ի՞նչ են հա­յու ժա­մա­նակն ու վայ­րը։ ­Հարց կու­տանք խիղ­ճին վրայ պարտք դնե­լով։
­Մարդ ա­րա­րա­ծը, որ­պէս գո­յա­պաշ­տա­կան ու բա­նա­ւոր էակ կը դի­մա­նայ միայն ժա­մա­նա­կին մէջ։ Իսկ մենք՝ ժա­մա­նա­կին մէջ կը տա­րու­բե­րինք իբ­րեւ հայ, իբ­րեւ սփիւռ­քա­հայ։ ­Պար­զա­պէս, բան մըն ենք բո­լո­րին պէս եւ տար­բեր դա­սա­կարգ մը չենք բո­լո­րի ժա­մա­նա­կին մէջ, ո­րով­հե­տեւ աշ­խար­հի բո­լոր դա­սա­կար­գե­րը որ­քան ան­հա­կակշ­ռե­լի, նոյն­քան մըն ալ հա­ւա­սա­րա­զօ­րօ­րէն հա­կակշ­ռե­լի են չա­րա­չար շա­հա­գոր­ծող­նե­րուն ու շա­հա­գոր­ծո­ւող­նե­րուն հա­մար։ ­Քաւ լի­ցի՜։
­Հարց տո­ւա՞ծ ենք եր­բեք, թէ հա­յը ինչ­պէ՞ս «կը շի­նուի» ժա­մա­նա­կի շա­ղա­խին մէջ, ա­ռանց խտրա­կա­նու­թեան մէջ ո­րե­ւէ ա­ռա­ւե­լու­թիւն ու­նե­նա­լու՝ ­Ցե­ղաս­պա­նու­թեան ժա­մա­նա­կէն ա­ռաջ, ժա­մա­նա­կէն վերջ, նոյն տար­բեր ժա­մա­նա­կի ու վայ­րի մը մէջ՝ կար­գը յար­գե­լով թէ կար­գը խան­գա­րե­լով։ Այդ կար­գը նոր թի­րախ­նե­րու կա­րե­լիու­թիւն ու­նի՞։
­Հա­յաս­տա­նէն ար­տա­գաղ­թող­նե­րուն հա­մար կար­ծեմ, որ ­Հա­յաս­տա­նը ան­ցեալ է։ ­Նոյն­պէս ան­ցեալ է՝ ­Մի­ջին Ա­րե­ւել­քի հա­յա­գա­ղութ­նե­րէն գաղ­թող հա­յե­րուն հա­մար, ի­րենց նախ­կին երկ­րորդ հայ­րե­նի­քը։ ­Դեռ չեմ խօ­սիր ա­նոնց հա­մար, որ ­Հա­յաս­տան ա­պաս­տա­նե­ցան եւ հա­յուն յոյ­սը՝ ե­րա­զի, հա­յու ե­րազն ալ՝ յոյ­սի վե­րա­ծե­ցին, բա­ւա­րար թէ ան­բա­ւա­րար ակն­կա­լու­թիւն­նե­րով, ապ­րե­լով ի­րենց վի­պա­պաշտ հնչե­ղու­թեան նա­խըն­թաց չու­նե­ցող պար­զամ­տու­թիւ­նը։
­Գաղ­թե­լէ ետք սա­կայն, ան­ցեա­լը նոր ներ­կա­յի վե­րա­ծե­լէ յե­տոյ ալ, կա՞յ, կը մնա՞յ ներ­քին խիղ­ճով հա­ւա­սա­րակշ­ռո­ւած հայ­րե­նա­սի­րա­կան տի­պար։ Կր­նա՞նք նկա­րագ­րել ա­նոր նմոյ­շը, ա­նոր զու­գա­հեռ բիւ­րե­ղա­ցող պատ­կե­րա­ցու­մը, ինք­նու­թեան տա­րա­զը եւ դեռ շատ մը այլ յա­րա­կից բա­ներ ու բա­ներ, ինք­նա­կոչ, խան­դա­ղա­տա­լից, հո­գե­կան մտեր­մու­թեամբ թէ քիթ-բե­րան ծա­մած­ռե­լով։
­Հի­մա որ սփիւռ­քա­հա­յու­թեան քար­տէ­սը նոր կա­ղա­պա­րի մը մէջ կը կազ­մա­ւո­րո­ւի, կրնա՞նք հասկ­նալ, թէ ինչ­պէ՞ս կը հա­սուն­նայ մեծ, թէ ա­ւե­լի մեծ հայ­կա­կան զան­գո­ւած­նե­րու ներ­կա­յի ու ա­պա­գա­յի ժա­մա­նա­կը։ Ի՞նչ հա­մե­մա­տու­թեամբ ժա­մա­նա­կը կ­’ազ­դէ ա­նոր սուր, բայց տա­տա­նող պա­հանջ­նե­րուն վրայ։ ­Բաց պա­տու­հան կա՞յ։
Զ­գոյշ ըլ­լանք. հար­ցը նուրբ եւ միա­ժա­մա­նակ տագ­նա­պա­լի է, ե­թէ ոչ՝ ո­րե­ւէ՛ բան պի­տի չհասկ­նանք ժա­մա­նա­կէն, ո՛չ ալ ժա­մա­նա­կը բան պի­տի հասկ­նայ մեզ­մէ։ Այս հռե­տո­րա­կա­նու­թիւ­նը ա­րա­գօ­րէն պէտք է փո­խո­ւի ու պար­զօ­րէն հա­մընկ­նի իր իսկ ստեղ­ծած ի­րա­պաշտ տա­րա­զին հետ։
­Պի­տի կա­րե­նա­յի եր­կու տո­ղով ամ­բող­ջաց­նել մտա­հո­գու­թիւնս, բայց դժո­ւար է այդ մէ­կը ը­նել, երբ յատ­կա­պէս կը խօ­սինք էա­կան ու ար­մա­տա­կան ժա­մա­նա­կի մը մա­սին, որ խո­րա­պէս քան­դա­կեց հա­յու­թիւ­նը ­Ցե­ղաս­պա­նու­թե­նէ մը ետք, որ մին­չեւ օրս կը շա­րու­նա­կո­ւի հա­զա­րու­մէկ յար­ձա­կո­ղա­կան ե­րես­նե­րով։
Ե­կէք հաս­տա­տենք, թէ ժա­մա­նա­կը շա­րու­նա­կու­թիւն ու­նի։ ­Նաեւ ու մա­նա­ւանդ ա­ւան­դա­կան ժա­ռան­գա­կա­նու­թիւն, որ են­թա­կայ է մեր ժա­մա­նա­կա­կից կեան­քի մրցակ­ցու­թեան ու վե­րի­վայ­րում­նե­րուն։ ­Մար­դը հա­մա­կար­գիչ չէ, հա­մա­կար­գիչն ալ մարդ չէ։
Անց­նող տաս­նա­մեակ­նե­րու հո­լո­վոյ­թին մէջ, հա­յե­րուն հա­մար ժա­մա­նա­կը տա­րօ­րի­նա­կօ­րէն ներ­կայ է, ու միա­ժա­մա­նակ՝ տա­րօ­րի­նա­կօ­րէն բա­ցա­կայ, սպա­ռող, հիւ­ծող, կարծ­րա­ցած, կոշ­կոռ կա­պած։ ­Պի­տի յա­ջո­ղի՞նք մեկ­նա­բա­նել զայն զգաս­տաց­նող մե­ղան­չու­մով, ազ­դե­ցիկ փո­փո­խու­թիւն­նե­րով։
Մ­տա­ծենք քիչ մը. ե­թէ ա­ւե­լի կը պատ­շա­ճի ը­սել՝ ­Ցե­ղաս­պա­նու­թեան ժա­մա­նա­կը ա­ռա­ջին պատ­ճառ մըն է, տե­սակ մը՝ ա­ռա­ջին «դա­սա­կար­գում» մը։ ­Վեր­ջի­նը բան մը կ­՚ա­ւելց­նէ՞, բան մը կը նո­ւա­զեց­նէ՞ հա­յու գո­յու­թեան ու յա­րա­տեւ­ման պատ­ճա­ռին վրայ։ «­Դա­սա­կար­գում­նե­րը» նոյ­նինքն պատ­ճա­ռին ի­մաստն են, ե­թէ հարկ կը զգանք պատ­ճառ մը վկա­յա­կո­չե­լու եւ ժա­մա­նա­կը դա­տե­լու մար­դու եւ մարդ­կա­յին կա­ռոյց­նե­րու մէջ հո­գե­կան խզու­մէ ան­դին, դէ­պի ող­ջա­կի­զում տա­նող ծա­ւալ­նե­րով։
Այս բա­նե­րը այն­քան լաւ վեր­լու­ծող­ներ կան, որ այ­լեւս նոր վեր­լու­ծող­նե­րու կա­րի­քը չենք զգար։ Ո­րոշ ղե­կա­վա­րու­թիւն­ներ կան, որ շին­ծու հիա­ցող­ներ կը ստեղ­ծեն ի­րենց շուրջ։
­Յայտ­նա­բե­րա՞ծ ենք եր­բեք, ե­թէ հայ կեան­քի հա­սա­րա­կաց օ­րի­նա­կա­նու­թեան թէ ա­պօ­րի­նա­կա­նու­թեան մէջ ժա­մա­նա­կի տար­բե­րու­թիւն­ներ կան։
Ինչ­պէ՞ս է ժա­մա­նա­կը թրքա­հա­յե­րու, վի­րա­հա­յե­րու, կիպ­րա­հա­յե­րու, յու­նա­հա­յե­րու, պուլ­կա­րա­հա­յե­րու թէ ռու­մա­նա­հա­յե­րու հա­մար։
Ինչ­պէ՞ս է պել­ճի­քա­հա­յե­րու, չե­խա­հա­յե­րու, լե­հա­հա­յե­րու եւ գեր­մա­նա­հա­յե­րու հե­ռա­ւո­րու­թիւ­նը ի­րենց մի­ջեւ, ի­րենց ու հայ­րե­նի­քի մի­ջեւ, Ար­ցա­խին հետ, ­Նա­խի­ջե­ւա­նին հետ, ­Կարս-Ար­տա­հա­նին հետ։
­Դի­տե­ցէ՛ք. 1915էն հա­սանք 1918ին եւ 1991էն 2017ին։ ­Ցե­ղաս­պա­նու­թե­նէն 102 տա­րի յե­տոյ, Ա­ռա­ջին Ան­կա­խու­թե­նէն 99 տա­րի ետք եւ մեր նո­րա­գոյն ան­կա­խու­թե­նէն 26 տա­րի վերջ։ Այս կլոր տա­րե­թի­ւե­րէն աս­դին ու ան­դին, ի՞նչ բնոյ­թի հո­լո­վոյթ կ­՚ապ­րինք։ Ո­րո՛շ, ա­նո­րո՛շ։ Ո­րոշն ու ա­նո­րո­շը կրնա՞նք վե­րա­սահ­մա­նել, վե­րար­ժե­ւո­րել։ ­Հարց տանք. ժա­մա­նա­կի հե­ռա­ւո­րու­թիւն­նե­րը մօ­տե­ցա՞ն, թէ՞ հե­ռա­ցան մեզ­մէ։ Այս շրջա­գի­ծին մէջ գոր­ծող ղե­կա­վա­րու­թիւն­նե­րը ազ­դե­ցու­թիւն ու­նի՞ն ժո­ղո­վուր­դին վրայ։
Ի­մա­նանք. հայ­րե­նիք­նե­րը կը ստեղ­ծո­ւին ան­կա­խու­թեան պա­կա­սէն, ո­րով­հե­տեւ ան­կա­խու­թիւ­նը վե­րա­հաս­տա­տող են­թա­հո­ղը ա­զա­տու­թիւնն է. ու­զե՛նք թէ չու­զե՛նք։ ­Մեր ղե­կա­վա­րու­թիւն­նե­րը այդ ան­կա­խու­թեան մա­սին ի՞նչ ձե­ւով կը խօ­սին մեր ժո­ղո­վուր­դի տար­բեր տա­րիք­նե­րուն հետ։
­Մեր հար­ցը, մեր հար­ցե­րը, կը քննար­կենք պար­տա­դիր ի­րա­պաշ­տու­թեան մը բաղ­դա­տա­կան հա­մե­մա­տու­թիւն­նե­րու վի­ճա­կագ­րա­կան ան­խու­սա­փե­լի ու ան­փո­խա­րի­նե­լի հետ­քե­րու վրայ քա­լե­լէ ետք։
­Մեր սե­րուն­դը ­Ցե­ղաս­պա­նու­թիւն չճանչ­ցաւ, բայց այն սե­րուն­դը, որ ­Ճանչ­ցաւ՝ չէր գի­տեր, թէ ի՛նչ է ան­կա­խու­թիւ­նը։ Իսկ երբ մեր սե­րուն­դը ան­կա­խու­թիւ­նը ճանչ­ցաւ, չկրցաւ մոռ­նալ ­Ցե­ղաս­պա­նու­թիւ­նը։ Այս եր­կու­քի (ան)ներ­դաշ­նակ բա­ղադ­րու­թեամբ լո­ղալ սկսաւ սփիւռ­քեան խո­րունկ ջու­րե­րուն մէջ։
­Ժա­մա­նա­կի ու վայ­րի ո­րոշ թէ ա­նո­րոշ դե­րա­կա­տա­րու­թիւ­նը ա­մէն ին­չի ա­ռա­ջին պատ­ճառն է, եր­բեմն նաեւ ա­նընդ­հատ վկա­յա­կո­չո­ւող պատ­ճա­ռա­բա­նու­թիւ­նը. վեր­ջա­ւո­րու­թեան սկիզ­բը, ե­թէ կ­՚ու­զէք՝ սկիզ­բին վեր­ջա­ւո­րու­թիւ­նը։
Ա­տե­նօք՝ ան­ցեա­լին մէջ ա­պա­գայ կար. հի­մա՝ ան­ցեա­լը կը վախց­նէ հա­յը։ ­Բայց ա­պա­գան ալ կը վախց­նէ։ Ա­պա­գան ա­ռիթ մը եւս պի­տի տա՞յ մե­զի։
­Հա­յե­րը հին ա­տե­նէն կ­՚ե­րա­զէին հա­յե­րու, հա­յու­թեան, հայ­րե­նի­քին մա­սին։ Կ­՚ե­րա­զէին ու­րիշ բա­նե­րու հա­մար ալ, ու­րիշ ձե­ւով, ու­րիշ ժա­մա­նա­կի ու վայ­րի մէջ։ ­Հի­մա ե­րա­զը ինչ­պէ՞ս կ­՚ըլ­լայ. ի՞նչ կեր­պա­րանք ու­նի…։
­Մեր ազ­գա­յին ո­ղորկ մտա­ծում­նե­րու գա­գաթ­նա­կէ­տին հա­սանք ան­հա­տա­կան թէ հա­ւա­քա­կան գա­ղա­փար­նե­րու մղձա­ւան­ջա­յին (ան)հե­տե­ւո­ղա­կա­նու­թեամբ, քա­նի եր­կուքն ալ հա­րա­զա­տօ­րէն կը մարմ­նա­ւո­րեն ու կ­’ամ­բող­ջաց­նեն ի­րենց իսկ շար­ժա­ռի­թի բնու­թեան ներ­քին թէ ար­տա­քին պատ­ճա­ռը։ ­Բայց պատ­ճառ­ներ ալ կան, որ մին­չեւ օրս չենք կրցած հասկ­նալ։
­Ժա­մա­նա­կը միշտ ալ (շարժ)ա­ռի­թը չէ, ըն­դու­նո­ւած կամ ոչ (ան)պատ­ճա­ռա­բա­նու­թիւն­նե­րու։ ­Մեր ժո­ղո­վուր­դը մե­նաշ­նոր­հեալ պատ­ճա­ռա­բա­նու­թիւն­նե­րու պէտք չու­նի այ­լեւս։ Ալ կը բա­ւէ։
Ո՞վ զգա­ցած չէ, թէ ժա­մա­նա­կը ու­նի քա­նա­կի ու ո­րա­կի յա­րա­փո­փոխ «դա­սա­կար­գում­ներ»։ 1915ը, 1918ն, 1991ը ու­նէին ի­րենց ժա­մա­նա­կի «դա­սա­կար­գում­նե­րը»։ ­Նոյն­պէս եւ տար­բեր հա­մե­մա­տու­թիւն­նե­րը։ ­Ժա­մա­նա­կը կը ներգ­րա­ւո­ւի իր իսկ վայ­րի հար­կադ­րան­քին մէջ, որ­պէս­զի ա­նով մեծ­նայ եւ ա­նով հա­սունց­նէ հա­յու կեանքն ու ա­պա­գան։
Այս­պի­սի տա­տա­նող ժա­մա­նակ­նե­րու մէջ հա­յը ինչ­պէ՞ս պի­տի նա­խա­ձեռ­նէ ազ­գա­յին եր­կա­րա­շունչ ճա­նա­պար­հոր­դու­թեան մը նպա­տա­կաս­լաց ու­ղե­ւո­րու­թեան։ Ե­թէ մէ­կը հայ չըլ­լայ, հայ չզգայ, ինչ­պէ՞ս պի­տի հասկ­նայ, որ իր ժա­մա­նա­կը կը յա­ռա­ջա­նայ։ ­Գի­տե՞նք ժա­մա­նա­կը ճիշդ գոր­ծա­ծել։ ­Հաս­տա­տո­ւած փաս­տեր ու­նի՞նք օ­րա­ցոյ­ցա­յին ժա­մա­նա­կին հա­մար, քա­նի ժա­մա­նա­կը՝ ժա­մա­նա­կի փո­փո­խու­թեան կ­՚են­թար­կո­ւի ա­մէն ա­ռի­թով ու ա­մէն ե­րե­ւոյ­թի հա­մար, իր փո­րագ­րո­ւած վկա­յու­թիւ­նը ար­ձա­նագ­րե­լով։
­Հայ­րե­նի­քը հայ­րե­նա­սէ­րին ու նո­ւազ հայ­րե­նա­սէ­րին հա­մար բա­ւա­րար տեղ ամ­բա­րած ու­նի։ ­Հայ­րե­նա­սի­րու­թիւ­նը հա­կակշ­ռե­լի է։ ­Հայ­րե­նա­սի­րու­թեան «ա­ռաս­պե­լէն» ձեր­բա­զա­տո­ւե­լու ե­րաշ­խիք­ներ կան։ Չմ­տա­հո­գո­ւինք բնաւ, հայ­րե­նիք­նե­րը կը ստեղ­ծո­ւին ան­կա­խու­թեան պա­կա­սէն, որ­պէս­զի ան­կա­խու­թիւն ա­պա­հո­վեն։ Եւ վստահ ե­ղէք, ան­կա­խու­թիւ­նը չի յոգ­նեց­ներ հայ­րե­նիք­նե­րը, այլ կը սնու­ցա­նէ զա­նոնք։
­Հա­յուն հա­մար բնա­կան ժա­մա­նա­կը ինչ­պէ՞ս կը ձե­ւա­ւո­րո­ւի։ Ի­րա­կան թէ գերբ­նա­կան ժա­մա­նակ կա՞յ Ս­փիւռք­նե­րու, Ս­փիւռ­քա­հա­յե­րու հա­մար։ ­Ցե­ղաս­պա­նու­թիւ­նը ան­գու­թօ­րէն կը ճնշէ մեր ժա­մա­նա­կին վրայ։
­Յա­ջոր­դող սե­րունդ­նե­րը ու­սում­նա­սի­րա՞ծ են հա­յու ժա­մա­նա­կի այ­լօ­րի­նակ հանգ­րոաւն­նե­րը ­Ցե­ղաս­պա­նու­թե­նէն յե­տոյ։ ­Վեր­լու­ծա՞ծ են ա­նոր տե­սա­բա­նա­կան թէ ի­րա­պաշ­տա­կան բնոյ­թը ի­րար յա­ջոր­դող ժա­մա­նակ­նե­րուն մէջ։ Ս­փիւռ­քա­հայ ղե­կա­վար­ներ, մեր ժա­մա­նակ­նե­րուն մէջ տար­բեր ու տար­բե­րա­կո­ւած ո­ճով բնո­րո­շած են բնա­կան թէ անբ­նա­կան հանգ­րո­ւա­նա­յին բնոյ­թի ժա­մա­նա­կին՝ ժա­մա­նա­կը, որ­պէս խնդիր, որ­պէս ծրա­գիր, հե­ռան­կար, տես­լա­կան, վայր, պատ­ճառ, նոյ­նիսկ տե­ղի-ան­տե­ղի պա­տե­հա­պաշ­տու­թիւն։
­Հասկ­նանք այ­լեւս. հի­մա 19րդ ­կամ 20րդ ­դա­րը չէ։ 17 տա­րի ան­ցած է ար­դէն 21րդ ­դա­րէն։ ­Մին­չեւ մեր աչ­քե­րը բա­նանք-գո­ցենք՝ մեր ապ­րած նոր ի­րա­կա­նու­թեան դի­մաց մարդ ա­րա­րա­ծը նոր ու տար­բեր ժա­մա­նակ պի­տի ստեղ­ծէ հա­յուն ու հա­յու­թեան հա­մար։
1915ի ­Ցե­ղաս­պա­նու­թիւ­նը մե­զի չ­’ար­տօ­ներ այ­լեւս, որ մեր ան­ցեալ ժա­մա­նա­կը փո­խենք, թէ­կուզ բաժ­նենք, ան­ջա­տենք յա­րա­կից այլ ի­րա­կա­նու­թեան մը հետ, քա­նի ո­րե­ւէ փո­փո­խու­թիւն առն­չո­ւած է բո­լոր ժա­մա­նակ­նե­րու պատ­մա­կան ան­հեր­քե­լի ե­ղե­լու­թեանց ա­րիւ­նա­լի էու­թեան հետ։
­Ցե­ղաս­պա­նու­թիւ­նը ա­րիւն հո­սե­ցուց։ Ա­րիւ­նը չի մոռ­ցո­ւիր։ Ա­րեան գե­տե­րու ան­սա­կար­կե­լի պարտք կայ, ա­րեան պար­տա­մուր­հակ կայ։
Ա­րիւ­նը հայ­րե­նա­սէր դար­ձուց հա­յե­րը. յե­ղա­փո­խա­կա­նա­ցուց ե­րի­տա­սար­դու­թիւ­նը, քա­ղա­քա­կա­նա­ցուց մեր զան­գո­ւած­նե­րը։
1915ի ժա­մա­նակն ու վայ­րը այ­սօր ալ ի զօ­րու են հա­յու հո­գե­վի­ճա­կին ու կեան­քին մէջ։ ­Ժա­մա­նա­կի ու վայ­րի բնո­րո­շու­մը կա­տա­րա՞ծ ենք։
1915ը թոյլ չի տար մե­զի, որ մեր ժա­մա­նա­կը կա­մա­յա­կա­նօ­րէն փո­խենք, թէ փո­խա­րի­նենք։ ­Հա­յը իր կեան­քը պա­րու­րած է իր պատ­մա­կան թո­ւա­կան­նե­րուն հետ, պի­տակ­ներ դրած է ա­նոնց՝ ­Վար­դա­նանց, ­Գի­րե­րու գիւտ, ­Կի­լի­կիա, Ա­տա­նա­յի ջարդ, ­Մու­սա ­Տաղ, ­Սա­սուն, 1975-1985 հա­յոց նո­րա­գոյն ցու­ցա­կան պայ­քար, Ար­ցա­խի հե­րո­սա­պա­տում։ ­Կը ճշդենք մեր պատ­մու­թիւ­նը գու­նա­ւոր պի­տակ­նե­րու վրայ ար­ձա­նագ­րո­ւած ցու­ցա­տախ­տակ­նե­րով, եւ նոյ­նիսկ պատ­մու­թեան սահ­մա­նագ­ծում­նե­րուն մէջ կը ճշդենք մեր ան­ցեա­լը, ներ­կան ու ա­պա­գան։ Այս թո­ւա­կան­նե­րը քան­դա­կո­ւած են մեր սրտին մէջ ա­ռաս­պե­լա­յին ման­կու­թեան թո­ւա­կան­նե­րէն մին­չեւ այ­սօր, քա­նի ա­նոնց վայ­րը միայն ժա­մա­նա­կը չէ, այլ մա­նա­ւանդ խիղճն ու ազ­գա­յին գի­տակ­ցու­թիւնն է։ ­Ժա­մա­նա­կը կը դաս­տիա­րա­կէ ան­ցեալն ու ներ­կան ու ա­տով իսկ կ­՚ար­տա­ցո­լայ մեր մտքին մէջ։
Յս­տակ թո՛ղ ըլ­լայ. մեր պատ­մա­կան վայ­րե­րը միայն աշ­խար­հագ­րա­կան չեն կրնար ըլ­լար։ Աշ­խար­հագ­րու­թեան հա­մար ժա­մա­նա­կը միշտ ալ պատ­ճառ մը կրնայ ըլ­լալ, թէ չըլ­լալ։
­Մեր պատ­մու­թեան ժա­մե­րը միայն ժա­մա­նա­կագ­րա­կան չեն, ե­թէ այդ ժա­մա­նա­կը քա­նա­կի ու ո­րա­կի տար­բե­րու­թիւ­նը կա­րե­նայ զա­նա­զա­նել եւ զայն իր մէջ նե­րառ­նել ա­նոր տա­լով դեր, դե­րա­կա­տա­րու­թիւն, ժա­մա­նա­կագ­րու­թիւն եւ բնոյ­թի պատ­ճառ ու էու­թիւն։
­Հա­յոց պատ­մու­թեան ե­ղե­լու­թիւն­նե­րը տա­րի­քա­յին չեն, որ տա­րիք ու­նե­նան։ ­Պա­րու­նա­կու­թիւ­նը բո­վան­դա­կա­յին է, ճա­կա­տագ­րա­կան է, գո­յու­թե­նա­կան է, եւ այս բո­լո­րով միայն կը բնո­րո­շեն ու կը բնո­րո­շո­ւին։ ­Փո­փո­խու­թիւն­նե­րը առն­չո­ւած են ժա­մա­նա­կին հետ, իսկ ե­թէ հա­յե­լի չըլ­լար, պի­տի չհասկ­նա­յինք նոյ­նիսկ, որ ժա­մա­նա­կը կը յա­ռա­ջա­նայ։ ­Հա­յու հա­յե­լին դէմք շպա­րե­լու չի ծա­ռա­յեր։ ­Հա­յը իր հա­յե­լիին մէջ իր ազ­գին ճա­կա­տա­գի­րը կը տես­նէ եւ շատ մը այլ բա­ներ։
­Մեր պատ­մու­թիւ­նը միշտ ալ տեղ մը չի յան­գիր, կամ՝ առ­նո­ւազն մեր ու­զած տե­ղը չի յան­գիր, քա­նի ան ի­րա­պաշտ տա­րիք մը չու­նի, մենք ալ վար­ժո­ւած ենք զայն ըն­կա­լե­լու ի­րեն յա­տուկ ի­մաս­տը պար­զող թո­ւա­կա­նա­յին ի­րա­պաշ­տու­թեան մը թե­րա­հա­ւա­տու­թեամբ։
­Ժա­մա­նա­կը կա­մա­յա­կան նա­խա­ձեռ­նու­թիւն­ներ ա­ռած է մեր պատ­մու­թեան մէջ, եւ մենք մեր ազ­գա­յին ինք­նու­թիւ­նը ձե­ւա­ւո­րած ենք այդ կա­մա­յա­կա­նու­թեան սահ­մա­նո­ւած կամ չսահ­մա­նո­ւած ո­լորտ­նե­րուն մէջ։ Այդ ի­մաս­տով ալ, մեր ժա­մա­նա­կը մե­զի հան­դէպ ե՛ւ քա­ջա­լե­րող ե­ղած է, ե՛ւ պաշտ­պա­նող, ո­րով­հե­տեւ ժա­մա­նա­կը հա­յու կեան­քի խիղճն է։

***

Վեր­ջաց­նե­լէ ա­ռաջ, ու­շադ­րու­թեան կեդ­րո­նը կ­’ու­զեմ այլ տեղ փո­խադ­րել եւ հարց տալ.- 20րդ­ եւ 21րդ ­դա­րե­րու ցե­ղաս­պա­նու­թիւն­նե­րը ի՞նչ նմա­նու­թիւն­ներ ու­նին մեր ազ­գի պատ­մա­կան հո­լո­վոյ­թին մէջ։
Ն­պա­տակս կո­րուս­տի ու նա­հան­ջի նմա­նու­թիւն­ներ յայտ­նա­բե­րել չէ, պատ­մա­կան ախ­տա­ճա­նա­չում­նե­րու քովն­տի ո­ճով։
­Պատ­մու­թե­նէն բան մը կը սոր­վի՞նք, թէ ան­տե­ղեա­կօ­րէն կը կրկնենք ժա­մա­նա­կին մէջ հետք ձգած սխալ­նե­րը։ Ս­փիւռ­քա­հա­յը ար­դէն պատ­մու­թեան բար­դոյթ կը կրէ իր մէջ։
Ս­փիւռ­քեան ի­րա­կա­նու­թեան մէջ հան­դի­սա­տես­ներ չկան, չմնա­ցին։ ­Դե­րա­կա­տար­նե­րու պէտք ու­նինք։ ­Պա­տաս­խա­նա­տո­ւու­թիւն­նե­րը այ­սօր-վա­ղը դար­ձեալ մեր դու­ռը պի­տի զար­նեն։ ­Հայ ըլ­լալ եւ ան­տար­բեր հայ ըլ­լա­լը եր­կու ան­ջատ ու միա­ժա­մա­նակ նոյն տե­ղը ա­ռաջ­նոր­դող բա­ներ են։ Ի՛նչ որ ը­սենք եւ ի՛նչ որ ը­նենք՝ կա­խում ու­նի լսող­նե­րէն եւ չլսող­նե­րէն։
­Շա­տոնց է, որ հա­յու լու­ծում­նե­րը իր ու­զած ձե­ւով չեն ի­րա­կա­նա­նար։
­Հա­յու եւ հայ­րե­նա­սի­րու­թեան կա­պը պի­տի տո­կա՞յ, պի­տի յա­րա­տե­ւէ՞։ Կր­նա՞յ բազ­մա­պատ­կո­ւիլ, քա­նի հայ­րե­նա­սի­րու­թիւ­նը միայն ­Հա­յաս­տա­նի կա­ռա­վա­րու­թեան եւ կու­սակ­ցու­թիւն­նե­րու խնդի­րը կամ մե­նաշնոր­հը չէ։
­Թե­րեւս մին­չեւ հի­մա հա­մո­զո­ւած էինք, թէ հայ­րե­նի­քը եւ հայ­րե­նա­սի­րու­թիւ­նը բնա­կան բա­ներ են։ Այն­քան ա­տեն, որ կը կար­ծենք, թէ բնա­կան բա­ներ են, այն­քան կը վտան­գո­ւին մեր վի­ճա­կը եւ մեր ա­պա­գայ յոյ­սի հանգ­րո­ւան­նե­րը։
­Յա­ռա­ջա­նամ, որ նոյն բա­նե­րը չկրկնեմ։
­Փի­քա­սօ կ­՚ը­սէր.- «չեմ փնտռեր, կը գտնե՛մ»։
Այս փնտռտու­քը ռազ­մա­վա­րա­կան տես­լա­կա­նի կրնայ վե­րա­ծո­ւիլ։ ­Նաեւ, մխի­թա­րա­կան յանձ­նա­ռու­թեան։
­Ժա­մա­նակն ու վայ­րը ո՞ր տիտ­ղոս­նե­րուն կ­’ու­զեն ար­ժա­նա­նալ։ ­Կը սոր­վին ար­դէն քա­ղա­քա­կա­նա­պէս մտա­ծել ու զգալ եր­րորդ մրցա­կի­ցին հետ, որ դեռ ա­նե­րե­ւոյթ կը մնայ։
­Հա­յու ժա­մա­նա­կը՝ հա­յու շղթա­յի տկար օ­ղակն է…։