Վազքով սկսող երթի վազքով աւարտը

ԲԱԳՐԱՏ ԷՍԴՈՒԳԵԱՆ — «Ա­կօս»

­Նոր է ինք­նա­շար­ժը, բազ­մա­հա­զար քի­լո­մեթր­ներ ճամ­բայ հար­թած է, բայց չէ յոգ­նած: ­Նոյն­պէս` վա­րորդ Իպ­րա­հի­մը ե­րի­տա­սարդ է եւ ան ալ չի յոգ­նիր: ­Բայց անց­նող օ­րե­րը սկսած են մեր վրայ յոգ­նու­թեան նշան­ներ տալ: ­Կար­ծես սկսած ենք տուն­դար­ձի տրա­մադ­րու­թեան մէջ մտնել: ­Սա մեր վեր­ջին գի­շերն է, որ պի­տի ան­ցը­նենք պան­դո­կի մը սե­նեա­կին մէջ: Որ­քան ալ հանգս­տա­ւէտ ըլ­լան, հիւ­րա­նոց­նե­րը չեն կրնար փո­խա­րի­նել տան ջեր­մու­թիւ­նը: Այս ու նման խոր­հուրդ­նե­րով լցո­ւած ենք կ­՛ե­րե­ւի, որ տի­կին ­Շու­շիկն ալ չ­՛եր­գեր, այլ կը գո­հա­նայ յա­ջորդ կա­յա­րա­նի` ­Տիգ­րա­նա­կեր­տի մա­սին հար­ցում­նե­րով:
Ն­պա­տա­կադ­րած ենք ­Սիլ­վան, կամ ալ պատ­մա­կան ա­նու­նով ­Տիգ­րա­նա­կերտ կանգ առ­նել ու ա­պա հաս­նիլ ­Տիար­պե­քիր: ­Սա­կայն այդ կանգ առ­նե­լու մի­ջո­ցը կ­՛եր­կա­րի ­Սիլ­վա­նի մէջ մեզ հիւ­րըն­կա­լող սրճա­րա­նի տի­րոջ քա­ղա­քի պատ­մա­կան ա­ւե­րակ­նե­րը ցոյց տա­լու ա­ռա­ջար­կով: ­Խում­բը հե­տաքր­քիր է, եւ կ­՛ո­րո­շենք ի­րեն հե­տե­ւիլ ­Մեծն ­Տիգ­րա­նի ա­նու­նով հիմ­նո­ւած այս քա­ղա­քին մէջ գո­նէ հայ­կա­կան հետք մը տես­նե­լու, յայտ­նա­բե­րե­լու յոյ­սով: ­Նախ­քան այս ճամ­բոր­դու­թեան սկիզ­բը` գի­տէինք տա­րա­ծաշր­ջա­նի մէջ տի­րող պա­տե­րազ­մա­կան մթնո­լոր­տի մա­սին: Ար­դա­րեւ, ճամ­բու տե­ւո­ղու­թեամբ քա­նիցս կանգ ա­ռած էինք ոս­տի­կա­նու­թեան ստուգ­ման կէ­տե­րու վրայ, եւ սա­կայն մեր ե­րի­տա­սարդ վա­րոր­դի վստա­հու­թիւն ներշն­չող պա­տաս­խան­նե­րով դիւ­րաւ դուրս ե­կած էինք այդ ստուգ­ման կէ­տե­րէն: ­Սա­կայն ոս­տի­կա­նա­կան հար­ցաքն­նու­թեան սար­սա­փազ­դու օ­րի­նա­կը վա­յե­լե­ցինք ­Սիլ­վա­նի մէջ: ­Հա­զիւ քա­նի մը հա­րիւր մեթր հե­ռա­ցած էինք սրճա­րա­նէն, երբ ոս­տի­կա­նա­կան եր­կու զրա­հա­պատ ինք­նա­շարժ­ներ հա­կա­ռակ ուղ­ղու­թիւն­նե­րով ե­կան ու շրջա­պա­տե­ցին մեզ: Այս ան­գամ բա­րեա­ցա­կամ չէին ե­րե­ւեր եւ սաս­տող ո­ճով մը կը խօ­սէին մեզ ա­ռաջ­նոր­դող սրճա­րա­նի տի­րոջ հետ: Ան ալ իր կար­գին սմքած էր ոս­տի­կան­նե­րուն դի­մաց եւ կը փոր­ձէր բա­ցատ­րել, որ օ­տար ու­ղե­ւոր­ներ ենք եւ կ­՛ու­զենք տես­նել այս­տե­ղի պատ­մա­կան վայ­րե­րը: «­Շո՛ւտ վե­րա­դար­ձէք եւ իս­կոյն հե­ռա­ցէք մեր պաշ­տօ­նի սահ­ման­նե­րէն»՝ հրա­հան­գեց ոս­տի­կա­նը, եւ, այս­պի­սով, կի­սատ մնաց ­Սիլ­վա­նի շրջա­գա­յու­թիւ­նը: Սր­ճա­րա­նի տէ­րը ա­պա պատ­մեց իր սմքե­լու պատ­ճա­ռը՝ «բա­րե­բախ­տա­բար զիս չճանչ­ցաւ, վեց տա­րի բան­տար­կու­թեան դա­տա­պար­տո­ւած եմ եւ բանտ մտնա­լու ալ բնաւ նպա­տակ չու­նիմ: ­Վա­ղը ա­ռա­ւօ­տեան կա­նուխ ժա­մե­րուն լեռ պի­տի եր­թամ մե­րոնց միա­նա­լու հա­մար»: ­Մեզ` հա­յե­րուս ուղ­ղեալ յա­տուկ ու­շադ­րու­թիւ­նը ար­դէն մտա­ծել տո­ւած էին իր քա­ղա­քա­կան հա­կում­նե­րուն մա­սին: ­Մեր դի­մաց քրտա­կան ազ­գա­յին շար­ժու­մին ներ­քա­շո­ւած գոր­ծիչ մը կար, որ օր ցե­րե­կով սրճա­րան կը բա­նեց­նէր, իսկ միւս կող­մէ` հո­գիով ու մարմ­նով են­թար­կո­ւած էր ա­զա­տա­տենչ պայ­քա­րին:
Օ­րը ար­դէն մթնել սկսած էր, երբ կը սու­րա­յինք ­Տիգ­րա­նա­կեր­տէն դէ­պի ­Տիար­պե­քիր: ­Մեր գա­լուս­տին մա­սին տե­ղեակ պա­հած էինք ­«Սուրբ ­Կի­րա­կոս» ե­կե­ղեց­ւոյ ծխա­կան խոր­հուր­դի ան­դամ­նե­րը: ­Տիար­պե­քիր հաս­նե­լով` ­Տաղ­քա­փը թա­ղա­մա­սին մէջ դի­մա­ւո­րե­ցին մեզ եւ ա­ռաջ­նոր­դե­ցին դէ­պի մօ­տա­կայ սրճա­րան: Այս­տեղ ար­դէն հա­ւա­քո­ւած էին տաս­նեակ մը հա­յեր` մե­զի հետ հան­դի­պե­լու հա­մար: Ա­նոնց մէջ էր ծխա­կան խոր­հուր­դի ան­դամ­նե­րէն ­Կաֆ­ֆուր ­Թիւր­քա­յը եւ վեր­ջին տա­րի­նե­րուն 20 տա­րի ­Լոս Ան­ճե­լըս բնա­կե­լէ ետք իր հայ­րե­նի եր­կի­րը վե­րա­դար­ձած հան­րա­ծա­նօթ եր­գիչ, ու­տա­հար Ե­րո­ւան­դը: ­Կա­րօ­տով լե­ցուն հան­դի­պում մըն էր այս, քա­նի որ վեր­ջին տա­րի­նե­րուն պա­տե­րազ­մի դրու­թեան պատ­ճա­ռով չէինք կրցած այ­ցե­լել ի­րենց: ­Ժա­մա­նա­կը շատ սուղ էր, եւ մեր զրոյ­ցի նիւ­թե­րը շատ բազ­մաբ­նոյթ: Ի­րենք կը հարց­նէին պատ­րիար­քի ընտ­րու­թեան մա­սին, մենք կը հե­տաքրք­րո­ւէինք «­Սուրբ ­Կի­րա­կո­ս»ի վի­ճա­կով կամ ի­րենց ա­ռօ­րեա­յով: ­Կի­սատ մնաց այս զրոյ­ցը: Չ­յա­ջո­ղե­ցանք նաեւ տենկ­պեժ­նե­րու տու­նը այ­ցե­լել եւ գո­նէ քա­նի մը քլամ լսել: Ա­մի­տա քա­ղա­քի յա­տուկ ե­րե­ւոյթ­նե­րէն մէկն է տենկ­պեժ­նե­րու տու­նը, ուր ա­մէն օր տաս­նեակ մը տա­ղա­սաց­ներ կը մէկ­տե­ղո­ւին եւ եր­գե­լով կը պատ­մեն թէ՛ ա­ւան­դա­կան եւ թէ՛ ներ­կայ ժա­մա­նակ­նե­րու յա­տուկ ա­ռաս­պել­ներ կամ պա­տում­ներ: Այդ հա­մեստ բա­կը մեր մօտ կ­՛արթնց­նէ այն տպա­ւո­րու­թիւ­նը, որ այդ­տեղ նստած տաղ ը­սող­նե­րը, հոգ չէ, թէ տար­բեր լե­զո­ւով, հա­րա­զատ շա­ռա­ւիղ­ներն են նա­խաք­րիս­տո­նէա­կան շրջա­նի հայ գու­սան­նե­րու` ­Գող­թան գա­ւա­ռի եր­գիչ­նե­րու: ­Տենկ­պեժ­նե­րը կ­՛եր­գեն ի­րենց պատ­մու­թե­նէն դրո­ւագ­ներ, իսկ մենք կը լսենք «Ար­տա­շէ­սի հար­սա­նի­քը» կամ «­Վա­հագ­նի ծնուն­դը»: ­Կը տա­րո­ւինք խոր­հե­լու, թէ քիւր­տե­րու ­Մով­սէս ­Խո­րե­նա­ցին տա­կա­ւին չէ յայտ­նո­ւած, որ այս գրա­կա­նու­թիւնն ալ փո­խան­ցո­ւէր իր եր­կա­թա­գի­րին: ­Թե­րեւս այս է պատ­ճա­ռը, որ տենկ­պեժ­ներ, մին­չեւ օրս կը պա­հեն ի­րենց ա­րուես­տի այժ­մէա­կա­նու­թիւ­նը: Օ­րո­ւան մէջ բազ­մա­թիւ այ­ցե­լու­ներ կու գան այս բա­կը, կը լսեն զի­րենք: Ա­նոնց­մէ ո­մանք կը տի­րա­պե­տեն տա­ղա­սաց­նե­րու լե­զո­ւին, իսկ ո­մանք ալ, մե­զի նման, զի­րենք լսե­լով` կ­՛ի­մա­նան ար­դէն ի­րենց ծա­նօթ ե­ղա­ծը:
­Վե­րեւ նշած էինք, որ ժա­մա­նա­կը սուղ է: Այս ան­գամ չենք կրնար այ­ցե­լել տեղ­ւոյն յա­տուկ ու­թան­կիւն գլխարկ սար­քող վար­պե­տին եւ նոր գլխարկ մը գնել: ­Բան մը, որ ան­բա­ժան ա­րա­րո­ղա­կարնե­րուն մաս կը կազ­մէ մեր Ա­մի­տա իւ­րա­քան­չիւր այ­ցե­լու­թեան: ­Կը բա­ւա­րա­րո­ւինք ­Չորս ո­տա­նի մի­նա­րէ­թը այ­ցե­լե­լով, ո­րուն ոտ­քե­րուն տակ գնդա­կա­հա­րո­ւած էր մար­դու ի­րա­ւունք­նե­րու պաշտ­պան ի­րա­ւա­բան ­Թա­հիր Էլ­չին: Ո­ղոր­մի մը կը մրմնջանք իր հոգ­ւոյն, ոս­տի­կա­նա­կան ար­գե­լա­պա­տէն տես­նել կը փոր­ձենք ­«Սուրբ ­Կի­րա­կո­ս»ի ալ գտնո­ւած տա­րած­քը եւ հիաս­թա­փուած` կը վե­րա­դառ­նանք մեր ըն­կեր­նե­րուն մօտ: ­Վեր­ջին գործ մը ու­նինք Ա­մի­տա­յի մէջ: Մր­գա­վա­ճա­ռէն կը գնենք սե­խի կու­տեր` նո­ւի­րե­լու հա­մար նախ­կին տիյար­պե­քիր­ցի, այժմ պոլ­սաբ­նակ բա­րե­կա­մու­հիի մը: ­Գի­տենք, որ ան իւ­րա­քան­չիւր կու­տի հետ համն ու հո­տը կ’ապ­րի իր սի­րե­լի ծննդա­վայ­րին:
Ինք­նա­շար­ժը ուղ­ղո­ւած է բա­ցօ­թեայ թան­գա­րա­նի մը տպա­ւո­րու­թիւ­նը ու­նե­ցող մէկ այլ քա­ղաք` ­Մար­տին: ­Սա­կայն, ափ­սո՜ս, մեր հիւ­րա­նո­ցը ոչ թէ այդ պատ­մա­կան հին քա­ղա­քի մէջ է, այլ` դաշ­տի վրայ կա­ռու­ցո­ւած նոր քա­ղա­քի: ­Շու­տով կը բարձ­րա­նանք սե­նեակ­ներ, ծան­րու­թիւն­նե­րը կը թո­ղունք եւ իս­կոյն կ­՛ուղ­ղո­ւինք դէ­պի պատ­մա­կան ­Մար­տին: Բ­լու­րի բար­ձուն­քէն կը վա­յե­լենք քա­ղա­քի գի­շե­րա­յին տե­սա­րա­նը, որ լոյ­սի ծո­վու մը տպա­ւո­րու­թիւ­նը կը թո­ղու:
­Յա­ջորդ ա­ռա­ւօտ նոյն պատ­մա­կան քա­ղա­քի փո­ղոց­նե­րուն մէջ շրջա­գա­յու­թեամբ կ­՛ա­ւար­տենք ­Մար­տի­նի պտոյ­տը: Այ­սօր վե­րա­դարձ է, բայց մենք նախ­քան ինք­նա­թիռ հաս­նիլը ծրագ­րած ենք կա­րե­լի չա­փով թա­փան­ցել նաեւ պատ­մա­կան Ե­դե­սիա, այժ­մու Ուր­ֆա քա­ղա­քը:
­Ժա­մա­նա­կը ան­գամ մը եւս շատ սուղ է: Ուր­ֆան կը ճանչ­նանք միայն իր ար­դիա­շունչ թան­գա­րա­նով եւ յա­տուկ խո­հա­նո­ցով:
Եօթ­նօ­րեայ շրջա­գա­յու­թեան ըն­թաց­քին այ­ցե­լե­ցինք քա­ղաք­ներ, ո­րոնց­մէ իւ­րա­քան­չիւ­րը ար­ժա­նի էր եօթ­նօ­րեայ կե­ցու­թեան: Ու­րեմն ետ­դար­ձի պա­հուն բո­լո­րիս մտքին մէջ նոյն հա­մո­զու­մով գո­յա­ցած էր խոր­հուրդ մը` «Կր­կին ու կրկին գալ ու այ­ցե­լել այս վայ­րե­րը, որ­պէս­զի չը­սենք, որ ի զուր ապ­րած ենք»: