Ապրիլ 4ի այս օրը հայ ժողովուրդը կ’ոգեկոչէ մահուան 72րդ տարելիցն ու անմեռ յիշատակը իր մեծատաղանդ բանաստեղծներէն Վահան Թէքէեանի։
Գերազանցապէս սիրոյ եւ խոհականութեան բանաստեղծն է Վահան Թէքէեան, որուն ստեղծագործութիւնը զգացումներու զեղումէն աւելի՝ խորապէս ապրուած յոյզերու խոհուն եւ գեղեցկագոյն աշխարհ մը կը բանայ հայոց սերունդներուն առջեւ։
Հայու խռովայոյզ Հոգիին խոհուն քնարերգակն է 1878ի Յունուար 21ին Պոլսոյ Օրթագիւղ թաղամասը ծնած Վահան Թէքէեան, որուն «Ես սիրեցի» բանաստեղծութիւնը միշտ ալ ինքնադրսեւորման երգը պիտի մնայ բոլոր ժամանակներու հայ ընթերցողին.
Ես սիրեցի, բայց ոչ ոք
Սիրածներէս գիտցաւ թէ՝
Զինքը որքա՜ն սիրեցի…
Ո՞վ կարդալ սիրտը գիտէ։
Ամէնէն մեծ հրճուանքիս,
Ամէնէն սուր վշտերուս
Ներշնչողները, աւա՜ղ,
Զիս չեն ճանչնար այս պահուս։
Սէրս կարծես այն գետն էր,
Որ իր հոսանքը անբաւ
Առաւ լերան ձիւներէն
Ու լեռը զայն չտեսաւ։
Սէրս այն դուռն էր կարծես,
Ուրկէ ոչ ոք մտաւ ներս.
Ծաղիկներով ծածկըւած՝
Գաղտնի պարտէզ մըն էր սէրս։
Ու եթէ սէրս ոմանք
Երկնքին վրայ՝ անսահմա՜ն
Տեսան ծուխի մը նման,
Կրակն անոր չտեսան…։
Թէքէեանի ստեղծագործական աշխարհին կախարդական բանալին եղաւ ՍԷՐը, որ տառապանքն ու գեղեցկութիւնը, կրակն ու սառնութիւնը, բարութիւնն ու ընդվզումը միախառնեց խորապէս յուզական եւ իրա՛ւ խոհական երգերու մէջ։ Եւ որքան Թէքէեան սուզուեցաւ Մարդն ու Մարդկայինը սիրոյ, պաշտամունքի եւ հաշուեյարդարի արժանացնող խռովայոյզ իր հոգիին խորերը, այնքան տոչորուեցաւ Հայու եւ Հայաստանի, Հայ Լեզուի եւ Հայու Հաւատքի, յատկապէս Հայու Խաչելութեան ու Հրաշափառ Յարութեան մեծագոյն սիրոյ հուրով… Եւ այդ ամբողջ սէրն ու ներքին կրակը Վահան Թէքէեան յանձնեց յաւերժութեան՝ Հայկեան Հանճարէն իրեն բաժին հանուած մեծաշնորհ տաղանդով։
Իր պատեանին մէջ քաշուած կամ փղոսկրեայ իր աշտարակին մէջ վերացած բանաստեղծ մը չեղաւ Թէքէեան, որուն անձնական կեանքի դժբախտութիւնները բաւարար պատճառ էին թէեւ, որպէսզի ան ինքնամփոփ կեանք մը ապրէր եւ, իր բանաստեղծութեանց առաջին հատորի (Փարիզ, 1901) խորագրին հետեւողութեամբ, «Հոգերը» երգէր միայն։ Բայց ո՛չ. պատանի տարիքին համիտեան առաջին կոտորածները տեսած բանաստեղծը չէր կրնար ողջ էութեամբ չտառապիլ իր ժողովուրդի մեծ ցաւով։ Հայ ժողովուրդի կեանքին ամէնէն ծանր ու ողբերգական պահուն ապրելու ճակատագրուած Թէքէեանը, որ Պոլսոյ հռչակաւոր Ներսէսեան, Պէրպէրեան եւ Կեդրոնական վարժարաններուն մէջ հայեցի իր կազմաւորումն ու հոգեմտաւոր պաշարը ստացած էր, չէր կրնար հեռու մնալ հանրային աշխոյժ գործունէութենէ։
Ան կեանքի ասպարէզ նետուեցաւ 18 տարեկանին՝ իբրեւ առեւտրական պաշտօնեայ 1896ին Եւրոպա ղրկուելով։ Բայց գրելու կոչումն ու ազգային-քաղաքական ծառայութեան յանձնառութիւնը Վահան Թէքէեանին աստիճանաբար մղեցին հանրային կեանքի ասպարէզ։ Կանոնաւոր աշխատակցութիւն բերաւ ժամանակի հայ մամուլին՝ Փարիզ թէ Պոլիս։ Իսկ 1900ականներու սկզբնաւորութեան, Գահիրէ հաստատուելէ ետք, մտերիմն ու գործակիցը դառնալով Պօղոս-Նուպար փաշայի, Վահան Թէքէեան ոչ միայն գրական ասպարէզի մէջ եռանդուն գործունէութիւն ծաւալեց, այլեւ գլխաւոր դրօշակիրներէն մէկը հանդիսացաւ ազգային-ազատական գաղափարախօսութեան։
Գահիրէի մէջ 1905ին հիմնեց «Շիրակ» գրական-մշակութային հանդէսը, որուն շուրջ համախմբեց ատենի համախոհ հայ մտաւորականութիւնը։ Արեւմտահայ մտաւորականութեան համար ծանր ժամանակներ էին։ Համիտեան հալածանքներուն հետեւանքով՝ Պոլսոյ հայ մտաւորականութեան երիտասարդ սերունդը, որ ազգային ու յեղափոխական տրամադրութիւններով տոգորուած էր, Եւրոպա ապաստանած էր։ Իր կարգին Թէքէեան քալած էր նոյն ուղիով եւ հասած Գահիրէ, ուր հրատարակեց «Շիրակ»ը մինչեւ 1908ի Օսմանեան Սահմանադրութեան հռչակումը, որմէ ետք փութաց Պոլիս տեղափոխուելու եւ հոն հրատարակելու իր թերթը։
Պոլիս վերադարձը Թէքէեանի առջեւ լայն ասպարէզ բացաւ ոչ միայն գրական-ստեղծագործական աշխատանքի, այլեւ քաղաքական իր համոզումներուն ուղղութեամբ գործունէութիւն ծաւալելու առումով։ Ականատեսը դարձաւ Ատանայի կոտորածին, որ խոր հետք ձգեց Թէքէեանի «Հայերգութիւն» շարքի բանաստեղծութիւններուն վրայ։ Ան նաեւ եղաւ հիմնադիր անդամներէն մէկը Հայ Սահմանադրական-Ազատական կուսակցութեան (հետագային՝ 1920ին կազմուած Ռամկավար Ազատական կուսակցութեան նախակարապետներէն), որ աշխոյժ մասնակցութիւն ունեցաւ Օսմանեան Խորհրդարանի աշխատանքներուն մէջ։
Այդ տարիներու իր բանաստեղծութիւնները Թէքէեան 1914ին լոյս ընծայեց առանձին հատորով՝ «Հրաշալի Յարութիւն» անունով։ Նոյն տարին հրաւիրուեցաւ Գահիրէ՝ ստանձնելու համար տեղւոյն նորահաստատ հայոց վարժարանին տնօրէնութիւնը։ Զուգադիպութիւնը նախախնամական եղաւ Թէքէեանի համար, որովհետեւ Պոլիսէն բացակայելով՝ փրկուեցաւ հայ մտաւորականութեան գլխատման 24 Ապրիլի ծանրագոյն հարուածէն։ Բայց մինչեւ կեանքին վերջը չհաշտուեցաւ ճակատագրի այդ դառն խաղին հետ։
Այդպէ՛ս դարձաւ գլխաւոր երգիչը հայ ժողովուրդի Ապրիլ 24ի Խաչելութեան եւ Մայիս 28ի Յարութեան։
Եւ այդպէ՛ս ստեղծեց ու հայոց սերունդներուն կտակեց իր «Ահաւոր բան մը այնտեղ»… պատգամաշունչ քերթուածը։
Ահաւոր բան մը այնտեղ կը կատարուի մութին մէջ…
ԴըԺոխային այս տըռամն ինչպէ՞ս կրնայ պատմըւիլ…
Ազգ մը ամբողջ, խորհեցէ՛ք, երէկ կ՚ապրէր, կ՚ոգորէր,
Միտքը լոյսին կը բանար եւ տակաւ սիրտն ալ յոյսին,
Կը բարձրանար ճահիճէն, ուր խըրած էր ատենօք,
Թեւերն արդէն կը թօթուէր, ինքզինք արդէն եթերին,
Ամպերուն մէջ կը կարծէր… եւ ահա՛ ճիշդ այդ պահուն
Ոսոխ աստուած մը անշուշտ՝ որ դարանած կը դիտէր՝
Անոր վըրայ արձակեց ամբողջ չարիքն աշխարհի,
Ոտքի հանեց բովանդակ Հըրէշութիւնը ի քուն՝
Մեծ օձերու, վագրերու, շաքալներու դէմքերով,
Փաթթըւեցաւ ոտքերուն, խածատեց կուրծքն ու հասաւ
Անոր վիզին, աչքերուն, եւ իր Ժանիքը մըխեց
Ճիշդ ուղեղին մէջ անոր՝ զոր արիւնին հետ ահա՛
Ան կը լըզէ հեշտագին, ան կը ծըծէ՜ զգըլխած…
Ահաւոր բան մը այնտեղ կը կատարուի մութին մէջ.
Կ’սպաննեն ազգ մը այնտեղ, որ կեանք ունէր եւ շընորհ,
Ունէր հանճարն ապրելու, նորոգելու ալ ինքզինք,
Գեղեցկացած էր տակաւ ու թարմացած, ա՛հ որքա՜ն,
Եւ այդ ազգը մերինն էր, եւ կ՚սպաննե՜ն զայն հիմա,
Զայն կ՚սպաննեն… Օգնութի՛ւն, ա՜հ, օգնութի՜ւն,
օգնութի՜ւն…
Առաջին Աշխարահմարտի աւարտին հետ Թէքէեան դարձեալ փութաց Պոլիս, ուր ձեռնարկեց «Ժողովուրդի Ձայն» օրաթերթի հրատարակութեան։ Նաեւ ստանձնեց տնօրէնութիւնը Պոլսոյ հայոց Կեդրոնական վարժարանին։ Գործօն մասնակցութիւն ունեցաւ այդ շրջանին կեանքի կոչուած Պօղոս-Նուպար փաշայի հայկական պատուիրակութեան աշխատանքներուն, ինչպէս նաեւ Արեւմտահայ Համագումարի իրականացման մէջ։
Ազգային-քաղաքական պատմական վերիվայրումներով զատորոշուող եւ անկիւնադարձային այդ հանգրուանին բանաստեղծական բարձրորակ վկայութիւնն է 1920ին Թէքէեանի լոյս ընծայած «Կէս գիշերէն մինչեւ արշալոյս» հատորը։ Հոն կը գտնուին ոչ միայն Մեծ Եղեռնին, այլեւ Հայաստանի անկախութեան նուիրուած Թէքէեանի անմահ բանաստեղծութիւնները։
Եւ օր մ’ալ յանկարծ՝
Շեփորը գոռաց,
Ու կըմախք սիրտեր, կըմախք մարմիններ,
Ըստուեր առ ըստուեր
Հաւաքուած, եկած միատեղ նորէն՝
Կեանքին, արեւին՝ աչք, ձե՜ռք կ’երկարեն…
…Ու նաւ մ’ահա կը ծըփայ,
Կը ծըփծըփայ ծովուն վըրայ.
Կ’երթայ հեռու, կու գայ մօտ,
Առագաստովն արեւոտ.
Մերթ կը մեծնայ հորիզոնն
Ամբողջ աչքէ ծածկելով,
Կը պահուըտի մերթ ալ հոն՝
Ու կ’ելլէ դուրս նազանքով…
Կը կարդացուի նաւուն վրան՝
«Անկախութիւն Հայկական»։
…Սակայն, չըկա՜յ նաւը ա՛լ…
Ընդհարեցա՜ւ խարակերու
Կամ՝ նաւերու մէջ երկու
(Երէկ՝ օրհնեալ, այԺմ՝ անիծեալ)
Ճզմըւեցա՜ւ, փշրեցա՜ւ…
Անկախութի՛ւն Հայկական ՝
Երազն էր ան ՝ սուզուեցա՜ւ,
Թողլով բեկոր մը միայն…։
…Կենդանութի՛ւն Հայրենի,
Ո՛վ դուն, մարմի՛ն եւ հոգի՛,
Աւի՛շ անվերջ, հո՛ւր անշէջ…,
Դուն հո՛ն էիր ՝ նաւուն մէջ
Եւ դուն… թըռա՜ր անկէ դուրս…
Եւ հիմա դուն իմ հոգւոյս,
Հազարներու հոգւոյն մէջ
— Հոգւոյն, մտքին, մարմինին —
Հեծեծագին, հրճուագին
Աշխատելով գաղտնօրէն ՝
Գիշեր-ցերեկ, լաստ առ լաստ
Կը շինե՜ս նաւը նորէն
Կ՛ընես Վաղուա՜ն զայն պատրաստ…։
Թուրքիոյ մէջ Քեմալականներու իշխանութեան գլուխ գալէն ետք, Թէքէեան վերջնականապէս բաժնուեցաւ իր պաշտած հայաբոյր Պոլիսէն եւ հաստատուեցաւ Գահիրէ։ Ստանձնեց Ռամկավար պաշտօնաթերթ «Արեւ»ի խմբագրութիւնը եւ մինչեւ 4 Ապրիլ 1945ի իր վախճանը մնաց այդ պաշտօնին վրայ։ Այդ տարիներու իր ստեղծագործութիւնները լոյս տեսան «Սէր» (1933ին) եւ «Հայկական երգեր» (1943ին) բանաստեղծութեանց հատորներով։
Տարագրութեան տարիներուն մեծ եղաւ Թէքէեանի ներդրումը նաեւ նորահաս սերունդներու հայեցի դաստիարակութեան, ինչպէս նաեւ մշակութային աշխոյժ կեանքի ստեղծման մէջ։ Իր այդ վաստակին ու նուիրումին առ ի գնահատանք՝ Ռ.Ա.Կ.ի եւ Հ.Բ.Ը.Մ.ի կողմէ Թէքէեանի անունով կնքուեցան թէ՛ մշակութային միութիւններ, թէ՛ կրթական օճախներ։
Ամբո՜ղջ հայութեան հոգեմտաւոր հարստութեան մաս կը կազմէ եւ ազգային հպարտութիւնն է Վահան Թէքէեան։
