«- Անցիր դիմացը, դիմա՛ցը, դիմացը՝ ուղղակի ճակատի՛ն, շո՛ւտ, շո՛ւտ, շո՛ւտ, վազիր…
«Դիմացի մայթով հաւասարուեցի նրան, արագ քայլերով բաւական յառաջացայ. անցայ նոյն մայթը, ուսկից գնում էր նա: Յետ դարձայ: Մօտենում էինք իրար: Նա գալիս էր ճեմելու ձեւով՝ ձեռնափայտը անփոյթ ճօճելով: Մի կարճ տարածութիւն մնացած՝ զարմանալի անդորրութիւն համակեց էութիւնս: Հաւասարուելու վրայ՝ Թալէաթը շեշտակի նայեց ինձ. աչքերի մէջ առկայծեց մահուան սարսուռը: Վերջին քայլը բեկուեց. մի քիչ թեքուեց, որ խուսափի, բայց զէնքը դուրս քաշելս ու գլխին պարպելս մէկ եղաւ…
«Թալէաթը հարուածից կարծես ցցուեց ու մի ակնթարթ հզօր մարմինը պրկուեց ձիգ, բայց երերուն. ապա՝ սղոցուած կաղնու բունի պէս երեսի վրայ տապալուեց թնդիւնով… Քիչ դէնը մի կին ճչաց ու գետին փռուեց. մի մարդ վազեց դէպի նա… բնաւ չէի կարող երեւակայել, որ այդպիսի դիւրութեամբ գետին պիտի փռուի գազանը: Մի վայրկեան մղում ունեցայ բոլոր գնդակները պարպելու մէջքին, բայց փոխանակ կրակելու, ատրճանակս նետեցի: Սեւ, թանձր արիւնը վայրկեանապէս լճացաւ Թալէաթի գլխի շուրջ. կարծես ջարդուած անօթից մազութ էր դուրս թափւում…
«- Մարդ սպաննե՜ց,- լսեցի…
«Նայեցի վեր, վար, դիմացը, ամէն կողմ մարդիկ կանգ առած՝ նայում էին ինձ…
«- Մարդ սպաննեց, բռնեցէ՛ք,- ճչաց մէկը՝ ցանցաձեւ պարզելով դէպի ինձ ձեռքերը…
«Բայց լճացող արիւնը կարծես դիւթել էր ինձ»…
Ահա՛ 15 Մարտ 1921ի պատմական Պահը Թալէաթի ահաբեկումին, նոյնինքն վրիժառու դաշնակցականին կողմէ պատմուած, որ յաւերժօրէն դրոշմուած պիտի մնայ հայոց ազգային յիշողութեան մէջ՝ անմահացնելով ոչ միայն անունը Սողոմոն Թեհլիրեան կոչուած հայ ազգային հերոսին, այլեւ խորհուրդը Հայկական Նեմեսիսին՝ հայ ժողովուրդին դէմ պետականօրէն ծրագրուած ու գործադրուած Ցեղասպանութեան պատասխանատու թուրք յանցագործներու արդարադատ ահաբեկումին։
Եւ այդ Պահու յիշողութիւնը այսօր վերստին կը խռովէ միտքն ու սիրտը հայ մարդոց, աշխարհի չորս ծագերուն, որովհետեւ Մայիս 23ի այս օրը, 58 տարի առաջ, հեռաւոր Մ.Նահանգներու արեւմտեան ափին, Սան Ֆրանսիսքոյի մէջ, մահկանացու այս կեանքէն բաժնուելով՝ յաւիտենական իր անդորրը գտաւ եւ անմահութեան իր պատուանդանին բարձրացաւ Սողոմոն Թեհլիրեան։
Հայ ժողովուրդի արդարադատ՝ վրիժառու բազուկը խորհրդանշող անունն է Սողոմոն Թեհլիրեան։ Եթէ թրքական պետութեան գործադրած Հայոց Ցեղասպանութեան պատասխանատուները կը ներկայացուին ու կը խորհրդանշուին Թալէաթ անուն եղեռնագործով, ապա՝ քսաներորդ դարու առաջին ցեղասպանութեան գլխաւոր պատասխանատուն արդար դատաստանի եւ մահապատիժի ենթարկող արդարագոյն ահաբեկիչն է Սողոմոն Թեհլիրեան։
Ազգային Հերոսի դափնեպսակին արժանաւորապէս տիրացած դաշնակցական ահաբեկիչը ծնած էր 2 Ապրիլ 1896ին, Արեւմտեան Հայաստանի Դարանաղեաց (Կամախ) գաւառի Վարի Բագառիճ գիւղը, Երզնկայի մերձակայքը։ Հօր՝ Խաչատուրի եւ մօր՝ Հնազանդի հինգ մանչ զաւակներուն կրտսերն էր։ Հազիւ երկու տարեկան էր Սողոմոն, երբ հայրը պանդխտութեան մեկնեցաւ Սերպիա։ 1905ին, հայրենի տուն վերադարձին, Տրապիզոնի մէջ Խաչատուր Թեհլիրեան ձերբակալուեցաւ՝ 1898ին Երզնկայէն ռուսական նաւով մեկնած ըլլալու մեղադրանքով։ Վեց ամիս բանտ մնաց, բայց երբ ազատ արձակուեցաւ՝ անոր արգիլուեցաւ ծննդավայր վերադառնալ եւ արտաքսուեցաւ Սերպիա։
Հօր կապուած այս դրուագը բախտորոշ նշանակութիւն ունեցաւ Սողոմոնի կեանքին վրայ, որովհետեւ Թեհլիրեաններու բազմանդամ տոհմէն ակամայ հեռացուած Խաչատուր Սերպիայէն դասաւորեց այնպէս, որ կինն ու զաւակները տեղափոխուին Երզնկա, ուր Սողոմոն իր ուսումը ստացաւ նախ Բողոքականաց, ապա՝ «Եզնիկեան» վարժարաններուն մէջ, իսկ 1912ին աւարտեց տեղւոյն Կեդրոնական վարժարանը, ուր իր առաջին ծանօթութիւնը ունեցաւ դաշնակցական գործիչներու հետ եւ փարեցաւ Դաշնակցութեան։1913ին Սողոմոն գնաց իր հօր մօտ, Սերպիա, որպէսզի տարի մը ետք անցնի Գերմանիա՝ բարձրագոյն ուսման հետեւելու համար։ Բայց 1914ին պայթեցաւ Առաջին Աշխարհամարտը եւ 18ամեայ Սողոմոնի կեանքի ուղին լրիւ փոխուեցաւ։ 1914ի աշնան, ծնողքէն գաղտնի, ան անցաւ Սոֆիա (Պուլկարիա), ուր կը հաւաքագրուէին Կովկաս կամաւոր երթալու պատրաստ Պալքանեան թերակղզիի պանդուխտ թէ ուսանող հայ երիտասարդները։ Սկիզբը ընթացք չտրուեցաւ Սողոմոնի կամաւոր արձանագրուելու դիմումին, բայց ան յաջողեցաւ, հօրը քանի մը նամակներ ղրկելէ ետք, ստանալ ծնողի գրաւոր թոյլտուութիւնը իր կամաւոր արձանագրուելուն։ Այդպէս է, որ Հոկտեմբեր 1914ին, իբրեւ կամաւորական, Սողոմոն հասաւ Թիֆլիս եւ միացաւ Սեպուհի վաշտին, որ մաս կը կազմէր Անդրանիկի հրամանատարութեան տակ գործող Կամաւորական Առաջին Գունդին։
Երեք տարուան կամաւորական ծառայութիւնը ամբողջապէս թրծեց Սողոմոն Թեհլիրեան դաշնակցական մարտիկի կերպարը։ Արեւմտահայաստանի ժամանակաւոր ազատագրութեան հետ, Սողոմոն հնարաւորութիւնը ունեցաւ այցելելու նաեւ Երզնկա, որուն քարուքանդ վիճակն ու ամայութիւնը խորապէս ցնցեցին զինք այնքան ծանրօրէն, որ իր կենսագիրներէն Կարօ Գէորգեանի վկայութեամբ՝ «ուշաթափ կ’իյնայ գետին։ Արդարեւ, Երզնկայի եւ շրջակայքի ամբողջ հայութեան հետ, նաեւ իր գերդաստանին 85 անդամները — մայրը, երկու եղբայրներուն կիներն ու զաւակները եւ մօտիկ ազգականները — սպաննուած էին 1915ին։ Իսկ իրենց տունը դարձած էր թրքական հանրակացարան»։
Սեփական ընտանիքին, հարազատներուն եւ ամբողջ հայութեան սպանդն ու հայրենի օճախին եւ Արեւմտահայաստանի աւերումը անհուն ցասումով ու վրէժխնդրութեամբ համակեցին Սողոմոն Թեհլիրեանի ողջ էութիւնը։ Խորապէս ցնցիչ այդ փորձառութիւնը հետագային հիմք ծառայեց, Թալէաթի ահաբեկումէն ետք, Թեհլիրեանի դատավարութեան ընթացքին դատապաշտան Քըրթ Նայմէյըրի (Քոլոնեը համալսարանի իրաւագիտութեան դասախօս) կառուցած պաշտպանողականին։
1917ին, Կովկասեան ճակատի փլուզումէն եւ ռուսական զօրքերու նահանջէն ետք, Թեհլիրեան անցաւ Կովկաս։ Շրջեցաւ հիւսիսային Կովկասի եւ Խրիմի քաղաքներուն մէջ՝ նուիրուելով արեւմտահայ գաղթականութեան հետ այդ ափերը ինկած որբերու հաւաքման ու պատսպարման աշխատանքին։ Ժամանակի թաւալումին հետ, փոխանակ սպիանալու, Թեհլիրեանի սիրտն ու հոգին խոցած վէրքերը աւելիով բորբոքեցան։ Արդէն դաշնակցական գործիչ՝ Թեհլիրեան ուղարկուեցաւ Պոլիս, ուր Հ.Յ.Դ. Կ. Կոմիտէի որոշումով 1920ի Ապրիլին կատարեց ահաբեկչական իր առաջին գործողութիւնը՝ գործադրելով Դաշնակցութեան վճռած մահապատիժը Պէշիկթաշի տխրահռչակ թաղապետ Յարութիւն Մկրտիչեանի դէմ, որ գլխաւոր մեղսակիցը եղած էր 24 Ապրիլ 1915ի հայ մտաւորականութեան ձերբակալութեան։
Ահաբեկումէն ետք Թեհլիրեան պարտաւորուեցաւ անցնելու Փարիզ, ուր ապրուստի ապահովման համար կօշկակարութիւն սորվեցաւ։ Բայց քանի մը ամիս ետք կանչուեցաւ Ուաշինկթըն՝ Մ. Նահանգներու մօտ Հայաստանի Հանրապետութեան դեսպան Արմէն Գարոյի կողմէ, որուն վստահուած էր պատասխանատուութիւնը Հ.Յ.Դ. Իններորդ Ընդհ. Ժողովի որոշած ցեղասպան թուրք ջարդարարներու ահաբեկման «Նեմեսիս գործողութեան» ծրագրումին եւ կազմակերպումին։
Ուշագրաւ մանրամասնութիւն է եւ «Նեմեսիս»ի արխիւին հրապարակումէն ետք ծանօթ փաստ է, որ իթթիհատական պարագլուխներու ահաբեկիչներուն ճշդումը կատարուած էր վիճակաձգութեամբ եւ, այդպէս է, որ Սողոմոն Թեհլիրեանին վիճակուեցաւ Թալէաթի ահաբեկումին գործադրութիւնը։ Պատահական չէ, հետեւաբար, որ «Թեհլիրեանի բախտը բացուեց» նշումը կը կատարուի Թալէաթի ահաբեկման նուիրուած ու «Գինի լից» յանկերգով յատկանշուող յեղափոխական ծանօթ երգին մէջ։
Արմէն Գարոյի յանձնարարականով՝ Թեհլիրեան 1920ի Դեկտեմբերին ուղեւորուեցաւ Ժընեւ, ուրկէ անցաւ Պերլին (Գերմանիա), ի գործ դնելու համար Թալէաթի ահաբեկման ծրագիրը։ Ջարդարար պարագլուխը Ալի Սալէհ Պէյ անցագրով ու ծպտուած կ’ապրէր Պերլինի Հայտէնպէրկ փողոցին վրայ։ Թեհլիրեան, իբրեւ ուսանող, սենեակ մը վարձեց Թալէաթի տան ճիշդ դիմացը, ուրկէ տեւական հսկողութեան տակ առաւ ցեղասպան ճիւաղին շարժումներն ու կենցաղը՝ իրենց յետին մանրամասնութեամբ։
Եւ 15 Մարտ 1921ի առաւօտեան ժամը 10ին, երբ Թալէաթ իր բնակարանէն դուրս գալով կը յառաջանար մայթէն, Թեհլիրեան հանդիպակաց մայթէն փողոցը կտրեց, դէմ առ դէմ մօտեցաւ ջարդարարին եւ ատրճանակի մէկ գնդակով գետին փռեց զայն։ Անցորդները յարձակեցան Թեհլիրեանի վրայ, խոշտանգեցին զայն՝ առանց գիտնալու, թէ ինչո՛ւ օր-ցերեկով բարեհամբոյր տեսքով այդ երիտասարդը ահաբեկած եւ անշունչ գետին փռւած էր անծանօթ… անցորդ մը։
Սողոմոն Թեհլիրեան ձերբակալուեցաւ, աղմկալից դատավարութեան արժանացաւ, դատարանը հաստատեց, որ ահաբեկումի ենթարկուած «զոհը»՝ Թալէաթ իսկութեան մէջ զոհ չէր, այլ՝ դահիճ մը ու, աւելի՛ն, դահճապետ էր, որուն ուսերուն կը ծանրանար ամբողջ ժողովուրդ մը ցեղասպանութեան ենթարկած ըլլալու պետական յանցագործութեան ծանրագոյն պատասխանատուութիւնը։ 3 Յունիս 1921ին Սողոմոն Թեհլիրեան անպարտ հռչակուեցաւ եւ ազատ արձակուեցաւ ու մեկնեցաւ Մ.Նահանգներ։
Թեհլիրեան երկար չմնաց Մ.Նահանգներ։ Վերադարձաւ Եւրոպա՝ Սերպիա, Պելկրատ ապրող իր հօր եւ հօրեղբայրներուն միանալու համար։ Ամուսնացաւ երզնկացի Նշան Թաթիկեանի դստեր Անահիտի հետ, որուն ծանօթացած էր Կովկասի մէջ, որբահաւաքի իր գործունէութեան շրջանին։ Ունեցան երկու զաւակներ՝ Զաւէն ու Շահէն։ Թեհլիրեան Պելկրատի մէջ ապրեցաւ Սարօ Մելիքեան անցագրով։
Երկրորդ Աշխարհամարտի աւարտէն ետք, 1949-1950ին, Թեհլիրեան որոշեց ընտանեօք հեռանալ Պելկրատէն։ Կարճ ժամանակ մը ապրեցաւ Քազապլանքա (Մարոք), ուրկէ անցաւ Փարիզ եւ ի վերջոյ հաստատուեցաւ Մ. Նահանգներու Սան Ֆրանսիսքօ քաղաքը, ուր մնաց մինչեւ մահը՝ գործօն մասնակցութիւն բերելով Հ.Յ.Դ. Մ.Նահանգներու արեւմտեան շրջանի կազմակերպական կեանքին։ Տարիներով մաս կազմեց շրջանի Հ.Յ.Դ. Կ. Կոմիտէին։
Հայ ժողովուրդի վրիժառու բազուկը հազիւ 64 տարեկան էր, երբ ուղեղի արիւնախռնումի հետեւանքով անկողին ինկաւ եւ, ամիս մը տառապելէ ետք, աւանդեց իր վերջին շունչը։
Քալիֆորնիոյ հայութիւնը Ազգային Հերոսին արժանի փառաշուք յուղարկաւորութեան արժանացուց Թեհլիրեանին, որ թաղուեցաւ Ֆրեզնոյի «Արարատ» գերեզմանատան ճիշդ այն գերեզմանին մէջ, որ 1927ին պիտի յատկացուէր Անդրանիկի, բայց որ՝ Տարօնի Արծիւին Փէր Լաշէզ թաղումով, թափուր մնացած էր…
Սողոմոն Թեհլիրեանի մահուան գոյժը հեռարձակուեցաւ ատենի արեւմտեան զանգուածային բոլոր լրատուամիջոցներուն կողմէ։ Լռութիւն պահեցին եւ Ազգային Հերոսին նկատմամբ ուրացումի իրենց վարքագիծը շարունակեցին միայն խորհրդային կողմն հայաշխարհի։ Հակադաշնակցական ջղագար պայքարի տխրահռչակ ժամանակներ էին 1960 թուին եւ Արարատի փէշերուն ծուարած հայ ժողովուրդին տակաւին արգիլուած էր արժանին մատուցելու իր Վրիժառու Բազուկին։ Բայց միայն կարճ ժամանակի համար էր արգելքը, որովհետեւ Մեծ եղեռնի յիսնամեակին առիթով շղթայազերծուած հայկական պահանջատիրութեան հայրենական պոռթկումի հուժկու ալիքին տակ, ընդհանրապէս Հայ Դատի պայքարին շուրջ հիւսուած լռութեան պատի քանդումին հետ, փուլ եկաւ նաեւ Սողոմոն Թեհլիրեանի անուան շուրջ հիւսուած ուրացման եւ լռութեան պատը՝ Ազգային Հերոսի եւ հայ ժողովուրդի արդարադատ ու վրիժառու բազուկի անմահ պատուանդանին արժանացնելով Դաշնակցական Ահաբեկիչին։
Ամէն ազգ ալ ունի յատուկ անուններ, որոնք առանձինն բաւարար են ամբողջ
ազգային յիշողութիւն մը արթնցնելու, տուեալ ազգի ապրող սերունդները ներկայէն վեր բարձրացնելու եւ անխտիր բոլորին համակելու ազգային ինքնաճանաչումի ու ազգային սրբազան պարտքը կատարելու հպարտութեան անմար, այլեւ կենարար խորհուրդով։ Հայ ժողովուրդին համար այդպիսի՛ հնչեղութիւն ունի անունը Սողոմոն Թեհլիրեանի։
Սողոմոն Թեհլիրեան (1896-1960)
Սողոմոն Թեհլիրեան (1896-1960). Հայ ժողովուրդի արդարադատ՝ վրիժառո՛ւ բազուկը Ն.