Սիրենք մեր հայրենիքը եւ հպարտանանք նրա արժանիքներով

­Լաու­րա Ալ­թու­նեան — Գա­վա­լա

Եւ անց­նում են տա­րի­նե­րը,
Ու փոխ­ւում է ա­մէն ինչ,
այն ինչ թանկ էր մի ժա­մա­նակ,
հի­մա դար­ձել է ո­չինչ…

Ի հար­կէ ես չեմ պատ­րաստ­ւում խօ­սել ա­մէն ին­չի մա­սին, այլ պար­զա­պէս մի խնդրի մա­սին, ո­րը խիստ մտա­հո­գու­թեան տե­ղիք է տա­լիս։
Եր­կար տա­րի­նե­րի բա­ւա­կա­նին լուրջ աշ­խա­տան­քա­յին փորձ ու­նե­ցող յար­գար­ժան խմբա­գի­րը՝ Ռոպէր Հատտէճեան, ո­րը իր ապ­րած կեան­քի ա­մե­նա­թան­կար­ժէք տա­րի­նե­րը նո­ւի­րել է իր հա­րե­նա­կից­նե­րին, կա­տա­րե­լով բա­ւա­կա­նին լուրջ, շատ պա­տաս­խա­նա­տու, շատ շնոր­հա­կալ՝ ազ­գա­պահ­պան մի աշ­խա­տանք, մի մեծ մտա­հո­գու­թիւն ու­նի, ո­րը նրան հան­գիստ չի տա­լիս եւ ցա­ւեց­նում է նրա ազ­նիւ, նո­ւի­րա­կան հո­գին,-
— Ե­րի­տա­սարդ­նե­րը թերթ չեն կար­դում.
­Սա իր մտա­հո­գու­թիւ­նը յայտ­նել է «­Թան­թի­կը» յօ­դո­ւա­ծով, ո­րը հրա­տա­րա­կել է «Ա­զատ Օր»ի 2017ի թ­.ի ­Նոյեմբե­րի 9ի հա­մա­րում։
­Յօ­դո­ւա­ծը ըն­թեր­ցե­լուց յե­տոյ, ինձ մօտ մի անն­կա­րագ­րե­լի ցան­կու­թիւն ա­ռա­ջա­ցաւ, ու­նե­նա­լու մի փոք­րիկ զրոյց մեր ե­րի­տա­սարդ­նե­րի հետ, մեր շատ սի­րե­լի «Ա­զատ Օր»ի օգ­նու­թեամբ։
Ան­շուշտ ցան­կու­թիւնս մեծ է եւ շատ պարզ.
­Ծա­նօ­թաց­նել մեր ե­րե­խա­նե­րին եւ ե­րի­տա­սարդ­նե­րին մեր հայ­րե­նի­քի պատ­մու­թեան, մեր չքնաղ հա­յոց լեզուի իւ­րա­յա­տուկ ար­ժա­նիք­նե­րին՝ մի փոք­րիկ հա­մեստ եւ հա­մա­ռօտ այս յօ­դո­ւա­ծով, ա­ռանց վի­րա­ւո­րե­լու նրանց ինք­նա­սի­րու­թիւ­նը եւ ա­ռանց յոգ­նեց­նե­լու։
­Սի­րե­լի ե­րի­տա­սարդ­ներ. հայ ժո­ղո­վուր­դի պատ­մու­թիւ­նը իր ա­ռանձ­նա­յա­տուկ դրո­ւագ­նե­րով եւ հա­րուստ ժա­ռան­գու­թեամբ հա­մաշ­խար­հա­յին պատ­մու­թեան մէջ իր ու­րոյն եւ յա­ռա­ջա­դէմ տե­ղը ու­նի։
­Դա­րեր շա­րու­նակ, մեր ժո­ղո­վուր­դը ապ­րել է շատ ծանր պայ­ման­նե­րում եւ հա­րե­ւան եր­կիր­նե­րի կող­մից ան­վերջ են­թար­կո­ւել է ջար­դի, կո­ղո­պու­տի, հա­լա­ծանք­նե­րի եւ տե­ղա­հա­նու­թեան, բայց ահ­ռե­լի մեծ դժո­ւա­րու­թեամբ կա­րո­ղա­ցել է պահ­պա­նել իր ազ­գա­յին ինք­նու­թիւ­նը, իր լե­զուն եւ իր կրօ­նը։ Երբ թեր­թում ենք հա­յոց պատ­մու­թեան հրա­շա­լի է­ջե­րը, տես­նում ենք, որ մեր ազ­գի գո­յա­տեւ­ման ողջ ըն­թաց­քում, մեծ դեր են ու­նե­ցել մեր ե­կե­ղե­ցին եւ մեր լե­զուն։
­Հաս­կա­նում ենք, որ մեր գո­յու­թեան գա­ղա­փա­րի մէջ ան­թե­ղո­ւած եւ պահ­պա­նո­ւած է մեր լե­զո­ւի ամ­բողջ փի­լի­սո­փա­յու­թեան գաղտ­նի­քը, ո­րը մեզ թե­լադ­րում է բարձր պա­հել մեր պայ­քա­րե­լու եւ տո­կա­լու ազ­գա­յին ո­գին։
­Հայ ժո­ղո­վուր­դը իր ազ­գա­յին ինք­նու­րոյ­նու­թիւ­նը պահ­պա­նե­լու հա­մար, 301 թ­.ին ազ­գո­վի ա­ռա­ջի­նը ըն­դու­նեց քրիս­տո­նէու­թիւ­նը։ Ո­րո­շու­մը շատ ճիշդ էր եւ ան­խախտ, սա­կայն սա էլ մեծ փոր­ձու­թիւն­նե­րի են­թար­կեց մեր խեղճ եւ ա­նօգ­նա­կան ժո­ղովրդին՝ ա­ւե­լաց­նե­լով իր թշնա­մի­նե­րին: ­Պար­սիկ­ներ, ­Բիւ­զան­դա­կան հսկայ կայս­րու­թիւն, Օս­մա­նեան լծի տակ բռնի հա­լա­ծանք­ներ, ո­րից յե­տոյ՝ ­Մեծ Ե­ղեռ­նը…
­Դա­ժան է ե­ղել մեր ազ­գի ճա­կա­տա­գի­րը, սա­կայն, այդ դա­ժա­նու­թիւ­նը ան­գամ, եր­բեք չի ջլա­տել հայ ժո­ղովր­դի ապ­րե­լու կամ­քը, ընդ­հա­կա­ռա­կը՝ դաս­տիա­րա­կել է նրան դա­ժան ճա­կա­տագ­րի դէմ պայ­քա­րե­լու վճռա­կա­նու­թեամբ:
­Դե­ռեւս ­Հայկ ­Նա­հա­պե­տի ժա­մա­նակ­նե­րից սկսած, հայ ժո­ղովր­դի դա­րա­ւոր պատ­մու­թեան ա­մէ­նից յատ­կան­շա­կան ե­րե­ւոյթ­նե­րից մէ­կը ե­ղել է հու­րի եւ սու­րի ճա­նա­պար­հով դրոշ­մել իր կեան­քը՝ գերբ­նա­կան պա­տաս­խա­նա­տո­ւու­թեան զգօ­նու­թեամբ:
­Ձուլ­ման ճա­նա­պար­հով մեզ ան­հե­տաց­նել չկա­րո­ղա­ցան, ո՛չ ­Բիւ­զան­դա­կան հզօր կայս­րու­թիւ­նը, ո՛չ Օս­մա­նեան լու­ծի բռնու­թիւն­նե­րը եւ հա­լա­ծանք­նե­րը եւ ո՛չ նոյ­նիսկ ­Ցե­ղաս­պա­նու­թիւ­նը: Ին­չո՞վ է բա­ցատր­ւում մեր ժո­ղովր­դի դի­մաց­կու­նու­թիւ­նը:
Իր ազ­գը ամ­րօ­րէն պահ­պա­նե­լու պա­տաս­խա­նա­տո­ւու­թեան վճռա­կա­նու­թեամբ:
­Պատ­մա­կան դէպ­քե­րը պէտք է գնա­հա­տել ի­րենց ժա­մա­նա­կի մէջ:
Ի ու­րա­խու­թիւն եւ ի պաշտ­պա­նու­թիւն մեր ժո­ղովր­դի, 405 թ. զար­մա­նահ­րաշ ձե­ւով ու­նե­ցանք գրա­ւոր մեր ժո­ղովր­դի հիմ­նա­կան եւ ան­փո­խա­րի­նե­լի ե­րաշ­խի­քը:
­Դա­րեր են ե­կել ու ան­ցել, թա­գա­ւո­րու­թիւն­ներ են ստեղ­ծո­ւել եւ կոր­ծա­նո­ւել, բայց հա­յոց լե­զուն, կրօ­նը եւ մշա­կոյ­թը մնա­ցել են ան­սա­սան:
Ա­սեմ ա­ւե­լին,-
— ­Մարդ­կու­թեան պատ­մու­թեան մէջ չի ե­ղել մի ազգ, որ այդ­քան եր­կար ժա­մա­նակ եւ այդ­քան ան­թարթ, կա­րո­ղա­նայ նա­յել մա­հո­ւան աչ­քե­րին եւ տա­ժա­նա­կիր, ծանր հո­գե­յաղ­թա­նա­կով եւ իր հպարտ ճա­կա­տը զար­դա­րի ան­թա­ռամ դափ­նեպ­սա­կով…
­Հա­կա­ռակ ­Հեկ­տո­րի՝ Տ­րո­վա­դան կոր­ծա­նո­ւեց.
­Հա­կա­ռակ ­Հան­նի­բա­լի՝ ­Կար­թա­գէ­նը այ­րո­ւեց.
Չ­նա­յած անձ­նու­րաց հե­րո­սա­մար­տի՝ ­Կոնս­տան­դին Տ­րա­կո­ցե­սի Ա­յա-­Սո­ֆիա­յի գմբէթ­նե­րին մա­հի­կը յա­րեց.
Ա­ռաս­պե­լա­կան ­Փա­րի­զը ե­րիցս անձ­նա­տուր ե­ղաւ…
Իսկ մեր ­Լե­նինգ­րա­դը՝ ­Բալ­թի­կա­յի թա­գու­հին մե­ռաւ, բայց չյանձ­նո­ւեց եւ նո­րից ծնո­ւեց…
­Թո­ւել բո­լո­րը՝ անհ­նար է.
Այս­քա­նը բա­ւա­կան է ա­պա­ցու­ցե­լու մեր ազ­գի քա­ջու­թիւ­նը, ան­կոտ­րում կամ­քը, հո­գու ա­րիու­թիւ­նը, անձ­նա­զո­հու­թիւ­նը եւ հայ­րե­նա­սի­րու­թիւ­նը: ­Յի­շեց­նեմ, որ մեր հա­ւատն է, որ յաղ­թում է աշ­խար­հին:
Անդ­րա­դառ­նանք մեր լե­զո­ւին: ­Մեր նախ­նի­նե­րը ապ­րե­ցին ­Մես­րո­պեան շնչով, ստեղ­ծա­գոր­ծե­ցին ­Մես­րո­պեան տա­ռե­րով, պահ­պա­նե­լով մեր այ­բու­բե­նը իբ­րեւ սրբու­թիւն, ո­րը շա­րու­նակ զար­գաց­րել են, բիւ­րե­ղաց­րել եւ նոյն սրբու­թեամբ յանձ­նել են մեզ, հե­տե­ւա­բար, մենք էլ նոյն սրբու­թեամբ, ար­ժա­նա­պա­տիւ ձե­ւով, պար­տա­ւոր ենք փո­խան­ցե­լու մեր յա­ջորդ­նե­րին, ո­րը մեր բո­լո­րի սուրբ պար­տա­կա­նու­թիւնն է: Եւ քա­նի որ մեր ա­պա­գան տնօ­րի­նո­ղը մեր ե­րի­տա­սարդ­ներն են, միայն նրանք կա­րող են նոր շունչ, նոր կեանք եւ նոր ուղ­ղու­թիւն տալ ազ­գա­պահ­պան սուրբ եւ չա­փա­զանց կա­րե­ւոր այս գոր­ծին:
Ս­փիւռ­քում ազ­գա­պահ­պան խնդի­րը շատ ճիշդ ձե­ւով է դրո­ւած, ո­րը պի­տի օ­րի­նակ ծա­ռա­յի նաեւ մեր հայ­րե­նա­կից­նե­րին: ­Ներ­կայ ի­րա­վի­ճա­կում, սփիւռ­քում ազ­գա­պահ­պան խնդի­րը միայն պէտք է լու­ծել լե­զո­ւի ի­մա­ցու­թեամբ:
­Մեր ե­րի­տա­սարդ­նե­րը պի­տի ա­մէն կերպ ժա­մա­նակ գտնեն, որ­պէս­զի գրեն եւ կար­դան հա­յե­րէն, խօ­սեն հա­յե­րէն եւ կա­րո­ղա­նան ի­րենց մտքե­րը ճիշդ ար­տա­յայ­տեն հա­յե­րէն եւ վեր­ջա­պէս՝ «հայ» մնան…
Ինչ­պէս ա­րել են մեր նախ­նի­նե­րը տա­րի­ներ շա­րու­նակ՝ դի­մագ­րա­ւե­լով բազ­մա­թիւ դժո­ւա­րու­թիւն­ներ:
Ան­հեր­քե­լի փաստ է, որ մեր ան­ցեա­լը հա­րուստ է ե­ղել վսեմ ար­ժէք­նե­րով, բա­րո­յա­կան ար­ժէք­նե­րով եւ ա­մե­նա­կա­րե­ւո­րը՝ կամ­քի հսկայ ու­ժով, այս հար­ցի հա­մար մղո­ւած պայ­քա­րում:
­Մեր ե­րի­տա­սարդ­նե­րը պի­տի չմոռ­նան, որ յու­նա­րէ­նը միայն աշ­խա­տե­լու եւ ապ­րե­լու լե­զու է, իսկ հա­յե­րէ­նը՝ գո­յա­տե­ւե­լու:
Անժխ­տե­լի փաստ է, որ ա­ռանց լեզուի կը դա­դա­րենք ազգ լի­նե­լուց եւ կը դառ­նանք ան­դի­մա­գիծ մի ժո­ղո­վուրդ:
Ա­մէ­նու­րէք լսում ենք մի ար­տա­յայ­տու­թիւն,-
— ժա­մա­նակ­ներն են մե­ղա­ւոր, որ ե­րի­տա­սարդ­նե­րը գիրք կամ լրա­գիր չեն կար­դում: Իսկ ի՞նչ մեղք ու­նեն ժա­մա­նակ­նե­րը, երբ մար­դիկ ի­րենք են տնօ­րի­նում ի­րենց ժա­մա­նա­կը եւ հէնց այդ ժա­մա­նա­կի ըն­թաց­քում են ի­րա­կա­նու­թիւն դառ­նում մարդ­կա­յին մտքի թռիչք­ներն ու վեհ գա­ղա­փար­նե­րը:
Ե­թէ մեր սերն­դի ե­րի­տա­սարդ­նե­րի հո­գե­ւոր սնուն­դը ըն­թեր­ցելն էր, այժմ հո­գե­ւոր ար­ժէք­նե­րը ի­րենց տե­ղը զի­ջել են նիւ­թա­կան ար­ժէք­նե­րին եւ բո­լո­րո­վին պա­տա­հա­կան չէ, որ ե­րի­տա­սարդ­նե­րը չեն կար­դում (ի հար­կէ, ոչ բո­լո­րը):
­Հիմ­նա­կան պատ­ճա­ռը, ի հար­կէ գի­տա­տեխ­նի­կա­կան բնա­գա­ւա­ռի կտրուկ ա­ռա­ջըն­թացն է. բջջա­յին հե­ռա­խօս­ներ, սոց. ցան­ցեր, ին­տեր­նե­տա­յին հա­ղոր­դագ­րու­թիւն­ներ: ­Քա­նի որ օգ­տո­ւե­լը՝ ա­ւե­լի մատ­չե­լի է, ա­ւե­լի ա­րագ եւ ա­ւե­լի ճշգրիտ:
­Դէ ի՛նչ, ա­ռա­ւե­լու­թիւ­նը բա­ւա­կա­նին զգա­լի է, բայց ի հար­կէ նրանց ո՛չ մէ­կը չի ար­գե­լում եւ ո՛չ մէ­կը չի փոր­ձի ան­գամ ար­գե­լել օգ­տո­ւե­լու դրան­ցից, պար­զա­պէս մեր սե­րուն­դը գի­տակ­ցա­բար պէտք է հաս­կա­նայ կար­դա­լու կա­րե­ւո­րու­թիւ­նը եւ ի­րենց թան­կար­ժէք ժա­մա­նա­կից մի փոքր էլ տրա­մադ­րեն ազ­գա­պահ­պան այս սուրբ գոր­ծին:
­Քա­նի որ միայն կար­դա­լով կա­րող են հաս­կա­նալ, որ մեր չքնաղ լե­զուն իր մէջ պա­րու­նա­կում է աշ­խար­հի գրե­թէ բո­լոր գոյ­նե­րը: ­Մեր լե­զուն իր ան­բաւ գե­ղեց­կու­թեամբ ու հպար­տու­թեամբ դա­ւա­նանք դար­ձաւ մեր ազ­գի հա­մար մեր ինք­նու­թիւ­նը պա­հե­լու հա­մար՝ պաշտ­պա­նե­լով այն ա­հա­ւոր փո­թո­րիկ­նե­րից, որ ե­կել եւ ան­ցել են մեր հայ­րե­նի­քով: Չ­մոռ­նանք մեր կրած զո­հո­ղու­թիւն­ներն ու տա­ռա­պանք­նե­րը եւ միաս­նա­բար կա­ռու­ցենք խնդու­թեամբ ու բա­րի­քով լի­քը մեր վա­ղո­ւայ օ­րը:
­Թող Աս­տո­ւած պահ­պա­նի մեր ե­րի­տա­սարդ­նե­րի ան­վա­րան սէրն ու հա­ւա­տը մեր հայ­րե­նի­քի հան­դէպ եւ թող ա­ռաջ­նոր­դի նրանց ի­րա­կա­նու­թիւն դարձ­նե­լու մեր ազ­գա­յին զար­թօնքն ու ե­րա­զանք­նե­րը:
Անհ­րա­ժեշտ եմ հա­մա­րում մեր ե­րի­տա­սարդ­նե­րի ու­շադ­րու­թեա­նը ներ­կա­յաց­նել մեր հա­յոց լե­զո­ւի մա­սին ի­րենց կար­ծիք­ներն ու հիաց­մուն­քը ար­տա­յայ­տած մեր եւ օ­տա­րերկ­րեայ, բո­լո­րիս կող­մից ճա­նա­չո­ւած, հա­մաշ­խար­հա­յին համ­բաւ վա­յե­լող մի քա­նի մե­ծու­թիւն­նե­րի մա­սին:
Սկ­սեմ ­Միջ­նա­դա­րից: ­Գե­ղար­դի վան­քը միջ­նա­դա­րեան ­Հա­յաս­տա­նի ճար­տա­րա­պե­տա­կան նշա­նա­ւոր յու­շար­ձան­նե­րից է, ո­րը ե­ղել է հո­գե­ւոր եւ մշա­կու­թա­յին կա­րե­ւոր կենտ­րոն: ­Գե­ղար­դը յայտ­նի է նաեւ ժայ­ռա­փոր իր խաչ­քա­րից եւ վի­մա­գիր ար­ձա­նագրու­թիւն­նե­րով, ո­րոնք բա­ւա­կա­նին տե­ղե­կու­թիւն­ներ են հա­ղոր­դում ժա­մա­նա­կի ի­րա­դար­ձու­թիւն­նե­րի մա­սին:
Ա­ւան­դու­թիւնն ա­սում է, որ ­Լենկ ­Թե­մու­րը ոտ­քի տակ տա­լով աշ­խար­հի կէ­սը, ե­կել եւ հա­սել է ­Գառ­նու ձո­րը: Երբ նա տես­նում է այդ ժայ­ռա­փոր եր­կու ե­կե­ղե­ցի­նե­րը՝ ­Գառ­նին եւ ­Գե­ղար­դը, տե­սէք ինչ է ա­սում.
— ­Մեր ին­չի՞ն է պէտք սա, ո՛չ շա­լա­կել տա­նել, մարդ պէտք է միայն տես­նի եւ անց­նի այս ա­դա­ման­դա­փայլ հրաշք շի­նու­թիւն­նե­րը: Այդ օ­րո­ւա­նից օ­տար­նե­րը այդ ժայ­ռա­փոր հրաշք ե­կե­ղե­ցին ա­նո­ւա­նե­ցին՝
­Տե՛ս եւ ան­ցիր.
­Դա­րե­րի հետ շատ նո­ւա­ճող­ներ են ե­կել եւ ան­ցել, իսկ մեր այդ անկրկ­նե­լի շի­նու­թիւ­նը մնա­ցել է կան­գուն եւ ան­սա­սան, ո­րը ժայ­ռե­րի մէջ քան­դա­կել է ճար­տա­րա­պետ ­Գալ­ձա­կը:
21րդ ­դա­րի ա­մե­րի­կա­ցի նկա­րիչ ­Ռոքո­ւէլ ­Քեն­տը գրել է.
— Ե­թէ ինձ հարց­նեն, թէ մեր մո­լո­րա­կի վրայ որ­տե՞ղ կա­րե­լի է հան­դի­պել ա­ռա­ւել շատ հրաշք­նե­րի, ես ա­ռա­ջին հեր­թին կու­տամ ­Հա­յաս­տա­նի ա­նու­նը…
Ա­կա­մա­յից զար­մա­նում ես, որ աշ­խար­հի այդ­պի­սի մի փոք­րիկ ան­կիւ­նում կա­րե­լի է հան­դի­պել այն­պի­սի յու­շար­ձան­նե­րի եւ այն­պի­սի մարդ­կանց, ո­րոնք կա­րող են լի­նել աշ­խար­հի զարդն ու հպար­տու­թիւ­նը:
­Ճիշդ է նկա­տել յար­գար­ժան նկա­րի­չը, դա­րե­րի խոր­քից ե­կող մեր ժո­ղո­վուր­դը, քա­րե­րի երկ­րում, շունչ եւ հո­գի է դրել քա­րե­րի մէջ, նրա­նով ար­տա­յայ­տել է իր ե­րա­զանք­ներն ու գե­ղե­ցիկ զգաց­մունք­նե­րը, քան­դա­կել մեր հե­րո­սա­կան պատ­մու­թիւ­նը եւ ­Մես­րո­պեան գրե­րի մի­ջո­ցով ան­մա­հաց­րել մա­գա­ղաթ­նե­րի վրայ:
Ս­րանք, ով­քեր ճա­նա­չում են հա­յե­րին, ան­պատ­ճառ ցան­կա­նում են ներ­թա­փան­ցել հա­յոց լե­զո­ւի շշմե­ցու­ցիչ գու­նա­զարդ, հե­քիա­թա­յին աշ­խար­հը:
­Հա­յոց լե­զուն մեր ժո­ղովր­դի հպար­տու­թիւնն է բա­ռե­րի զար­մա­նա­լի հարս­տու­թեամբ: ­Մե­րը գե­ղե­ցիկ է, կա­րե­ւո­րը՝ այն պահ­պա­նելն է…
­Լորդ ­Բայ­րո­նը 1816 թո­ւին գա­լիս է ­Վե­նե­տիկ, Ս. ­Ղա­զար, հա­յոց միա­բա­նու­թիւ­նում սո­վո­րե­լու հա­յոց լե­զուն, հէնց ա­ռա­ջին օ­րե­րից նա հմայ­ւում է հայ­կա­կան ման­րան­կար­չու­թեամբ եւ մեծ հիաց­մուն­քով է ար­տա­յայ­տո­ւել հայ­կա­կան մշա­կոյ­թի մա­սին: ­Լե­զուն սո­վո­րե­լուց յե­տոյ նա գրում է.
— Ես սո­վո­րե­ցի հա­յե­րէ­նը, որ­պէս­զի հաս­կա­նամ, թէ ինչ­պէ՞ս եւ ի՞նչ լե­զո­ւով են խօ­սել աս­տո­ւած­նե­րը…
­Նա ­Հա­յաս­տա­նը հա­մա­րում է Աստո­ւած­նե­րի հայ­րե­նի­քը եւ ա­սում է, որ Աս­տո­ւած­նե­րը ծնուն­դով Ա­րա­րա­տեան դաշ­տա­վայ­րից են եւ ա­ւե­լաց­նում է.-
Աշ­խար­հում չկայ ու­րիշ մի եր­կիր, ո­րը յա­գե­ցո­ւած լի­նի այդ­քան հրաշք­նե­րով, ինչ­պէս հո­ղը հա­յե­րի…
Երկ­րագն­դում չկայ մի ու­րիշ եր­կիր, որ­տեղ առ­կայ լի­նի այդ­քան Աս­տո­ւա­ծա­յին մաք­րու­թիւն եւ ազ­նո­ւու­թիւն…
­Յոյն հան­րա­յայտ եր­գիչ, հա­մաշ­խար­հա­յին ճա­նա­չում վա­յե­լող ­Տե­միս ­Ռու­սո­սը, երբ ե­ղել է մեր հայ­րե­նի­քում, իր հիաց­մունքն է յայտ­նել մեր երկ­րի, մեր մշա­կոյ­թի, մեր ե­րաժշ­տու­թեան եւ վեր­ջա­պէս մեր ժո­ղովր­դի մա­սին:
Իսկ երբ այ­ցե­լել է ­Սուրբ Էջ­միա­ծին, լսել է ­Սուրբ ­Պա­տա­րա­գը եւ ունկնդրել երգ­չախմ­բին, գրել է.
— Ինձ վրայ անջն­ջե­լի տպա­ւո­րու­թիւն թո­ղեց այդ բո­լո­րը եւ ես վստահ կա­րող եմ ա­սել.-
Աշ­խար­հի լա­ւա­գոյն երգ­չախմ­բե­րից մէ­կը ­Սուրբ Էջ­միած­նի երգ­չա­խումբն է: ­Նա հիա­ցել է մեր ժո­ղովր­դի բա­րու­թեամբ, հիւ­րա­սի­րու­թեամբ եւ նրանց դաս­տիա­րա­կու­թեամբ:
— Օ՛, ես շատ լաւ տպա­ւո­րու­թիւն­նե­րով ետ վե­րա­դար­ձայ, հրա­շա­լի ժո­ղո­վուրդ են հա­յե­րը, բո­լո­րը, ո­րոնց հետ ես հան­դի­պե­ցի, հո­յա­կապ մար­դիկ էին:
­Վիկ­տոր ­Համ­բար­ձու­մեան
Աշ­խար­հահռ­չակ աստ­ղա­գէտ, ար­դի աստ­ղա­գի­տու­թեան ան­վի­ճե­լի հսկայ, բո­լոր ժա­մա­նակ­նե­րի մե­ծա­գոյն աստ­ղա­գէտ, բազ­մա­թիւ տիտ­ղոս­նե­րի ար­ժա­նա­ցած, ­Բիւ­րա­կա­նի աստ­ղա­դի­տա­րա­նի տնօ­րէն եւ յե­տոյ՝ ­Հա­յաս­տա­նի ­Գի­տու­թիւն­նե­րի Ա­կա­դե­միա­յի նա­խա­գահ:
­Վիկ­տոր ­Համ­բար­ձու­մեա­նը, ո­րը բազ­մա­թիւ լե­զու­նե­րի էր տի­րա­պե­տում, գե­րա­գոյն սրբու­թեան պէս պաշ­տեց իր մայ­րե­նի լե­զուն: «Ինձ յա­ջոր­դող սե­րունդ­նե­րին կտա­կում եմ՝ տի­րա­պե­տել հա­յոց լե­զո­ւին: «Այդ կա­պակ­ցու­թեամբ, իւ­րա­քան­չիւր սե­րունդ պար­տա­ւոր է սո­վո­րեց­նել իր յա­ջոր­դին հա­յոց լե­զու: «Ի­մա­ցէ՛ք, որ իմ կեան­քի ա­մե­նա­մեծ եր­ջան­կու­թիւ­նը ե­ղել է ու կը մնայ — քա­նի ապ­րում եմ — հա­յոց լեզո­ւին տի­րա­պե­տե­լը»: ­Նա վախ­ճա­նո­ւեց 88 տա­րե­կան հա­սա­կում: ­Նա մեր ազ­գի հպար­տու­թիւնն էր:
Ա­ռանց ե­րե­ւա­կա­յու­թեան ա­սել է նա,- «­Հո­գին նոյնն է, ինչ հայ ժո­ղո­վուր­դը՝ ա­ռանց հա­յոց լե­զո­ւի»:
­Բազ­մա­թիւ նման օ­րի­նակ­ներ կա­րե­լի է բե­րել հա­զար­նե­րով:
­Սա մի քա­ջա­լե­րանք է այն ե­րի­տա­սարդ­նե­րի հա­մար, ով­քեր ցան­կու­թիւն կ­՚ու­նե­նան ա­ւե­լի խո­րը ու­սում­նա­սի­րե­լու մեր հրաշք լե­զուն:
Ինչ­պէս գրել է մեր անկրկ­նե­լի ­Նա­յի­րի ­Զա­րեա­նը՝
«կը մո­լո­րո­ւէր մեր քա­րա­ւանն ամպ­րո­բա­շունչ գի­րեր­նե­րին, կը կոր­չէինք, ե­թէ ճամ­բին՝ չբոցկլ­տար հա­յոց լե­զուն:

­Ձօն հայ­րե­նի­քիս
Լ. Ալ­թու­նեան

­Թե­րեւս աշ­խար­հում,
Ո՛չ մի հայ­րե­նիք
­Մեծ ու վիթ­խա­րի,
­Զօ­րեղ ու կա­րող,

Ո՛չ մի հայ­րե­նիք,
­Չու­նի այն­քան սէր,
Ու այն­քան կա­րօտ,
Որ­քան այս մի բուռ-
Բ­ռում սեղ­մո­ւած,
Եր­կի­րը հա­յոց…