Մայիս 21ի այս օրը, յիսուն տարի առաջ, յառաջացեալ տարիքի մէջ եւ յետ-երկարատեւ հիւանդութեան, յոգնաբեկ ու նուաղուն իր աչքերը առյաւէտ փակեց հայ ժողովուրդի արդի պատմութեան մեծանուն երախտաւորներէն Սիմոն Վրացեան։
Իրա՛ւ մեծութեան հիմնական ստորոգելիները լիարժէք մարմնաւորող վաստակաւորն է Սիմոն Վրացեան՝ Հայաստանի անկախութիւնը կերտած աւանդակերտ Սերունդին բազմաշնորհ այս ներկայացուցիչը։
Երկար ապրեցաւ եւ մինչեւ 87 տարեկան հասակը պատնէշի վրայ մնաց Վրացեան՝ գործելով եւ պատասխանատու առաքելութիւններ ստանձնելով ամէնուր եւ այն բոլոր մարզերուն մէջ, ուր հայ ժողովուրդը պէտք ունեցաւ իրեն եւ Դաշնակցութիւնը պարտականութեան գլուխ կոչեց զինք։ Եւ ո՛ւր որ եղաւ ու ի՛նչ պատասխանատուութիւն որ ստանձնեց՝ Սիմոն Վրացեան մնայուն աւանդի ներդրում ունեցաւ եւ վաւերական մեծութեան բարձունք նուաճեց։
Այդ առումով ալ դժուար է, մեծանուն հայուն մահուան յիսնամեակին առիթով, յուշատետրի սիւնակին մէջ ըստ արժանւոյն գնահատումը կատարել այն մեծակշիռ իրագործումներուն, որոնք յաւերժութեան արժանացուցին Սիմոն Վրացեանի անձն ու գործը։
Կեանքը դասաւորեց այնպէս, որ Վրացեան յայտնուեցաւ հայ ժողովուրդի հազարամեակներու երթին հանգուցային պահերուն՝ պատմական տարողութեամբ զարգացումներու յառաջապահ դիրքերուն վրայ։
Կարելի է միայն թւումը կատարել Ս. Վրացեանի կեանքին, գործունէութեան եւ մտածողութեան հիմնական փուլերուն, ցայտուն երեսներուն ու նուաճած բարձունքներուն։
Ծնած էր 1882ին, Մեծ Սալա գիւղը, Նոր Նախիջեւան (հիւսիսային Կովկաս)։ Տեղւոյն հայկական եւ ռուսական վարժարաններուն մէջ տարրական ուսումը ստանալէ ետք, 1900ին ան ընդունուեցաւ Էջմիածնի «Գէորգեան» ճեմարանը, որուն փայլուն շրջանաւարտներէն հանդիսացաւ։ Ազգային-յեղափոխական խմորումներու իր վարակիչ մթնոլորտով, ինչպէս եւ հայոց հոգեմտաւոր ժառանգութեան վերանորոգման շունչով՝ Ճեմարան վճռորոշ անդրադարձ ունեցաւ Սիմոն Վրացեանի դաշնակցական կազմաւորման եւ անոր քաղաքական, կազմակերպական ու մտաւորական ընդունակութիւններու զարգացման վրայ։
Վրացեան արդէն դաշնակցական պատրաստուած գործիչ էր 1906ին, երբ աւարտեց «Գէորգեան» Ճեմարանը։ 1903ի հայկական եկեղեցապատկան կալուածներու ցարական բռնագրաւումին դէմ ծաւալած համաժողովրդային ըմբոստացման մէջ Ճեմարանի ուսանողութեան բողոքի բուռն ելոյթները, այնուհետեւ Հ.Յ.Դ. Կովկասեան գործունէութեան Նախագիծի որդեգրման մէջ Ճեմարանի դաշնակցական ուսանողութեան աշխոյժ մասնակցութիւնը, ինչպէս նաեւ 1905ի համառուսական առաջին յեղափոխութեան եւ, անոր զուգահեռ, հայ-թաթարական ընդհարումներուն դաշնակցական ուսանողութեան յանձնառու մասնակցութիւնը կոփեցին Վրացեանի յեղափոխական նկարագիրն ու դաշնակցական աշխարհայեացքը։
1907ին Վիեննայի մէջ գումարուած Հ.Յ.Դ. Չորրորդ Ընդհանուր Ժողովին, Սիմոն Վրացեան մասնակցեցաւ իբրեւ Ուսանողականի պատգամաւոր։ Արեւմտահայ եւ Արեւելահայ դատերու միջեւ քաղաքական խաչաձեւման ու թրքահայու եւ ռուսահայու հրահրեալ հակադրութեան դժուարին Ընդհանուր Ժողովն էր, որմէ Դաշնակցութիւնը դուրս եկաւ աւելիով միաձոյլ եւ միակամ։ Հ.Յ.Դ. հիմնադիր սերունդի ջանքերով ձեռք բերուած գաղափարական այդ միասնականութիւնն ու կազմակերպական հզօրացումը ամրակուռ հիմքը կազմեցին Վրացեանի հետագայ ոգորումներուն։
Ընդհանուր Ժողովէն ետք ան անցաւ Ս. Փեթերսպուրկ, ուր հետեւեցաւ համալսարանական բարձրագոյն ուսման՝ իրաւագիտութեան, գիւղատնտեսութեան եւ մանկավարժութեան նիւթերու մէջ։ 1910ին, երբ ցարական հալածանքը իր գագաթնակէտին հասած էր դաշնակցական գործիչներու դէմ, Սիմոն Վրացեան անցաւ Կարին, ուր Ռոստոմ հաստատուած էր՝ իր քով մէկտեղելով Դաշնակցութեան փորձառու թէ խոստմնալից ուժերը, միասնաբար լծուելու համար բուն Երկրի հայութեան հասարակական եւ մշակութային զարգացման, ինչպէս եւ ազգային-յեղափոխական ինքնակազմակերպումին։
Տարի մը Կարնոյ Հ.Յ.Դ. պաշտօնաթերթ «Յառաջ»ը խմբագրելէ ետք, 1911ին, Ռոստումի յանձարարութեամբ, Սիմոն Վրացեան ղրկուեցաւ Պոսթըն, Մ. Նահանգներ, իբրեւ Հ.Յ.Դ. պաշտօնաթերթ «Հայրենիք»ի խմբագիր։ 1914ին, իբրեւ Ամերիկայի շրջանէն պատգամաւոր, Վրացեան վերադարձաւ Կարին, մասնակցելու համար Հ.Յ.Դ. Ութերորդ Ընդհանուր Ժողովին, որու աւարտին ընտրուեցաւ Հ.Յ.Դ. Բիւրոյի անդամ եւ անցաւ Թիֆլիս։ Ստանձնեց Հ.Յ.Դ. պաշտօնաթերթ «Հորիզոն»ի խմբագրութիւնը՝ զուգահեռաբար Թիֆլիսի Հայոց Ազգային Խորհուրդին անդամ ընտրուելով եւ լծուելով Հայ Կամաւորական Շարժման կազմակերպումին։
Սիմոն Վրացեանի հրապարակագրական, քաղաքական եւ կազմակերպական գործունէութեան թիֆլիսեան այս աշխոյժ շրջանը շարունակուեցաւ մինչեւ 28 Մայիս 1918ի Հայաստանի անկախութեան նուաճումը։ Հ.Յ.Դ. Բիւրոյի եւ Ազգային Խորհուրդի խառն նիստին կողմէ վարչապետ նշանակուած Յովհաննէս Քաջազնունիի աջ բազուկը դառնալով՝ Վրացեան իր կարգին տեղափոխուեցաւ Երեւան։ Կառավարութեան գլխաւոր բանագնացներէն եղաւ ինչպէս Պաթումի մէջ թուրքերու հետ հաշտութեան բանակցութիւններուն, այնպէս ալ համատարած սովին յաղթահարման համար Մ. Նահանգներու հետ տարուող բանակցութիւններուն՝ Պարէնի ապահովման նպատակով։ Ընտրուեցաւ Հայաստանի Խորհուրդի պատգամաւոր եւ տենդագին լծուեցաւ նորահաստատ Հանրապետութիւնը ժողովրդավարական հիմերու վրայ հաստատելու եւ միջ-կուսակցական գործակցութեամբ հզօրացնելու աշխատանքին։ Իսկ իրաւագէտի եւ գիւղատնտեսի իր մասնագիտական պատրաստութեամբ՝ ան նշանակալի ներդրում ունեցաւ աշխատանքի եւ տնտեսութեան մարզերու վերաբերեալ յառաջդիմական օրէնսդրութեան մշակումին մէջ։
Պետական շինարարութեան գործին Սիմոն Վրացեանի փարումը եղաւ ամբողջական եւ արդիւնաւոր։ Ան հանդիսացաւ սերտ գործակիցը Ալեքսանդր Խատիսեանի կառավարութեան։ Իսկ երբ Մայիս 1920ին կեանքի կոչուեցաւ Համօ Օհանջանեանի Բիւրօ-կառավարութիւնը, Վրացեան ստանձնեց աշխատանքի եւ գիւղատնտեսութեան նախարարութիւնը, մինչեւ որ Հոկտեմբեր 1920ին, Հայ-թրքական պատերազմի ծանր օրերուն, իր ուսերուն դրուեցաւ ծանր բեռը Հայաստանի Հանրապետութեան վերջին վարչապետի պատասխանատուութեան։ Ինք եղաւ թէ՛ 2 Դեկտեմբեր 1920ին Հայաստանի Հանրապետութեան իշխանութիւնը Յեղկոմին զիջելու պայմանագիրը ստորագրող վարչապետը, թէ՛ Փետրուար 18ի համաժողովրդային ապստամբութենէն ետք կազմուած Հայրենիքի Փրկութեան Կոմիտէին նախագահը։
Հայաստանի Հանրապետութեան վերջնական խորհրդայնացումէն ետք, Սիմոն Վրացեան իր կարգին անցաւ Թաւրիզ, Պարսկաստան, ուրկէ մեկնեցաւ Փարիզ եւ ստանձնեց Հ.Յ.Դ. պաշտօնաթերթ «Դրօշակ»ի վերահրատարակութեան խմբագրութիւնը։ Մինչեւ 1933 շարունակուած «Դրօշակ»ի հրատարակութեան այս շրջանը պատուանդանը կազմեց Վրացեանի գաղափարագրական ժառանգութեան։ Հայ քաղաքական մտքի եւ յատկապէս դաշնակցական մտածողութեան մէջ յառաջ եկած բեկումներու, խզումներու եւ խոտորումներու դժուարին այդ հանգրուանին, «Դրօշակ»ի շուրջ համախմբուած ուժերու ստորագրած յօդուածներով թէ ուղղակի իր առաջնորդողներով՝ Սիմոն Վրացեան բառին բուն իմաստով ուղի հարթեց տարագիր հայութեան եւ նոյնպէս տարագրուած Դաշնակցութեան առջեւ։ Եղաւ ոչ միայն արթուն պահապանը հայ ազգային-ազատագրական շարժման քաղաքական-գաղափարական աւանդներուն, այլեւ նորարար ու լայնախոհ դրօշակիրը դարձաւ — ծանրագոյն ցնցումներէ վերականգնող աշխարհի մը մէջ — հայ ժողովուրդին նոր տեղն ու դերը գաղափարականօրէն հունաւորելու շարժումին։
Միեւնոյն այդ շրջանին Սիմոն Վրացեան գրեց նաեւ իր կոթողական գործը՝ «Հայաստանի Հանրապետութիւն»ը, որ մնայուն աւանդ մը կը հանդիսանայ ոչ միայն պատմագրական առումով, այլեւ՝ նոր ժամանակներու հայ քաղաքական մտքի ինքնուրոյն ուղղութիւնը՝ ազգային արեւելումը հիմնաւորելու իմաստով։
«Դրօշակ»ի հրատարակութեան ընդհատումէն ետք, Վրացեան խմբագրեց պատմութեան եւ մշակոյթի հանդէս «Վէմ»ը, որ Հայաստանի անկախութեան սերունդի ժամադրավայրը դարձաւ, նոյնպէս եւ սփիւռքահայ առաջին սերունդի մտաւորականութեան ինքնադրսեւորման բեմը։ «Վէմ»ը փրկարար դեր կատարեց հայ քաղաքական մտքի ազգային յիշողութիւնը խորհրդային նենգափոխումներու դէմ անաղարտ պահելու եւ պաշտպանելու գաղափարական պայքարի ճակատին վրայ։
Վրացեանի քաղաքական վաստակին սփիւռքեան կարեւորագոյն հանգրուաններէն մէկը կազմեց, Մ.Ա.Կ.ի կազմութեան հիմնադիր ժողովներու շրջանին, Հայ Դատի վերարծարծման ուղղութեամբ Սան Ֆրանսիսքոյի մէջ տարուած բանակցութիւններուն իր աշխոյժ դերակատարութիւնը, որ թէեւ անմիջական արդիւնքի չյանգեցաւ, այդուհանդերձ՝ ամուր նախադրեալներ հաստատեց Հայ Դատի պահանջատիրական հետագայ նախաձեռնութեանց համար։
Սիմոն Վրացեանի աշխատունակութիւնն ու եռանդը յոգնութիւն չճանչցան նաեւ անոր յառաջացեալ տարիքին։ 1952ին, Լեւոն Շանթի մահէն ետք, Վրացեան նշանակուեցաւ Ճեմարանի տնօրէն եւ մեծ ներդրում ունեցաւ «Համազգային»ի կրթական այդ մեծ հաստատութեան տնտեսական հիմերու
ամրապնդումին մէջ։ Նաեւ հրատարակութեան պատրաստեց եւ լոյս ընծայեց իր յուշերը՝ «Կեանքի Ուղիներով» վեց-հատորեակը, որ համադրումը եղաւ ազգային-քաղաքական եւ հոգեմտաւոր իր ժառանգութեան ու պատգամին։
Եւ իրաւաԲմբ պատմակերտ պատգամի աւետաբերը հանդիսացաւ Վրացեան՝ հայոց սերունդներուն ազգային-քաղաքական ուղին հարթող իր գաղափարական լոյսով.-
«Հայաստանի խորհրդային վարչաձեւը շատ ճիգ թափեց, որպէսզի ազատագրուի հայ ժողովրդի քաղաքական ժառանգութիւնից. մերժեց ընդունել «ամենայն հայոց կառավարութեան» դերը, հրաժարուեց Հայկական Հարցի հետապնդումից, ուրացաւ հայկական Սփիւռքի գոյութիւնը: Ի զուր։ Ժամանակը պարտադրեց նրան ճանաչել ե՛ւ Հայկական Հարցը, ե՛ւ հայկական Սփիւռքը, եւ անբնական չի լինի, եթէ վաղը իր վրայ առնէ եւ «ամենայն հայոց կառավարութեան» պատմուճանն էլ:
