Յովսէփ Պարազեան
Եկեղեցւոյ փոխարէն՝ նամազ
Թրքական, կրօնական մոլեռանդութեան օրինակները հետզհետէ կ’աճին ու կը բազմանան։ Թուրքերը այս մարզին մէջ երկու ուղղութեամբ կ’աշխատին։
Առաջին՝ քրիստոնէական եկեղեցիներու շրջապատին մէջ, եկեղեցւոյ գմբէթէն աւելի բարձր մզկիթ մը «կը տնկեն» նորօրեայ սեփականութեան իրենց կրօնական կնիքը հաստատելու կրօնամոլեռանդական բարդոյթով։
Որոշ եկեղեցիներ, ինչպէս Կոնստանդնուպոլսոյ բիւզանդական-յունական Այիա Սոֆիան, որ Իւնեսքոյի որոշումով իբրեւ թանգարանային վայր կը ճանչցուի, թուրքերը քայլ մը առաջ անցած են ու կը նպատակադրեն ուղղափառ քրիստոնէական եկեղեցին բանալ իսլամական նամազի («էզան»)ի առջեւ։
Նոյն ճակատագրին արժանացած են բազմաթիւ քրիստոնէական եկեղեցիներ ալ։ Խօսքս՝ անոնց համար է, որ դեռ կը յամառին կանգուն մնալ կիսաքանդ ու կիսաւեր լքուած վիճակի մէջ, մրցելով ժամանակի փոշիին տակ մնալու-չմնալու անհաւասար մրցակցութենէն։
Կարսի մէջ ալ, ցարերու ժամանակներէն մնացած ուղղափառ եկեղեցւոյ մը գմբէթին վրայ խաչը վերցուցին ու աղօթավայրը մզկիթի վերածեցին։
Այսպէս կը բացատրուի ռուս-թրքական դարերէն եկող եւ դարերուն գացող «անշահախնդիր» բարեկամութիւնը…
Իսկ Վրաստանի հայկական ու յունական եկեղեցիները նոր տէր ու հովանաւոր կը գտնեն, բռնազբօսիկօրէն աղաւաղելով պատմութիւնը իր անցեալով ու ներկայով։
Բայց ըսինք. կարմիր գիծերէն անդին անցնիլը բարձր դիւանագիտութեան ուղղակի վնաս հասցնել կը նշանակէ, կամ՝ այդպէս կը մեկնաբանուի։
Եղբա՛յր, հազարումէկ խնդիրներու վրայ հիմա ժամանակն է հին վէրքերը քերե՞լը։
Լաւ կ’ըլլայ, որ կրօնքը չքաղաքականանայ, քաղաքականութիւնն ալ չկրօնանանայ։
Ինչ է նամազը
Իսլամական կրօնքը խորունկ ու պատկառելի համեմատութեամբ իր մէջ կը ներփակէ նամազը, կամ աղօթքը, օրը՝ հիմնականօրէն հինգ անգամ։ Առաջինը առաւօտեան ժամը 4:30ին (երբ պանդոկդ ալ մզկիթի կից կը գտնուի կրնաս երեւակայել, թէ միտքէդ ինչե՜ր կ’անցնին)։
Նամազը կամ էզանը իր հաւատացեալները աղօթքի կը կանչէ, աղօթքի կը հրաւիրէ. տեսակ մը կանչ-հրաւէր է։ Աղօթք չէ. աղօթքի ձգտող կոչ մըն է, մզկիթի ուղղութեամբ, աղօթքի ուղղութեամբ, հաւատքի ուղղութեամբ։
Իսլամական Քուրանը (Ղուրան) ստեղծած է այս ձեւը, որպէսզի բանաւոր մարդը, կրօնասէր հաւատացեալը ուղղակի ծառայէ մարդուն, կեանքին ու իմաստաւորէ իր կենցաղային առօրեան եւ անկէ բխող ֆիզիքական արժէքները։
Նամազի գործողութիւնը իսլամ մարդուն համար առաջնահերթօրէն առողջարար կը համարուի. տեսակ մը առողջապահական մարզանքի պէս բան մըն է, մարմնամարզական գործողութիւն մըն է, ժամանակի մէջ սթափելու ձեւ մըն է, որ ինք՝ կրօնքը պարտք կը զգայ ապահովելու իր հաւատացեալին։ Կը թելադրէ նաեւ, առաւօտեան զարթնումով եւ մարզանքի շարժուձեւերով սթափիլ, ամփոփուիլ յաջորդող աղօթքին կազմ ու պատրաստ ըլլալու համար։
Մարդս ինքնաթելադրութեան մղող կարգապահութեան անփոխարինելի ձեւ մը, ոճ մը, սովորութիւն մը, վերաբերում մը, արթնամտութիւն մը։ Նամազը՝ հաւատացեալ մահմետականը կը մղէ հոգեկան ինքնարդարացման ու խորհրդապահութեան։
Ամէն կրօնք իր անվիճելի ճշմարտութեան իւրայատկութիւնները ունի, որ կուգայ հինէն՝ որպէսզի նորերն ալ աւանդաբար գործադրեն քալելով հին քայլերու վրայ։
Ամէն ինչին աւելի լաւը եւ միաժամանակ աւելի գէշը կայ։ Աշխարհը կը փոխուի։ Հաւասարակշռութիւն պահպանելը տաղանդ է։ Պէտք չէ վախնալ վախը յաղթահարելէ։
Իսլամական լաչակը
Իսլամական կրօնքի լաչակը (քօղը), որով կը ծածկեն մահմետական կիները իրենց դէմքը, առաւել՝ գլուխը, մաս կը կազմէ իսլամական կրօնքի կառուցային աւանդութեան։ Իսլամական լաչակին շարունակութիւնը կը կազմէ միագոյն ու երկար տարազը, հագուստը, որ մէկ ամբողջութիւն կը կազմէ իսլամ կնոջ արտաքին տեսքին առնչուած. տեսակ մը՝ պայքար մղելու ձեւ մըն է յաւելեալին, աւելորդին ու պճնասիրութեան դէմ։
Իսլամները տարազի ու լաչակի ձեւէն, գոյնէն ու հիւսուած կապոցէն կրնան հասկնալ տուեալ կնոջ ծայրայեղ, միջակ, թէ պարզօրէն պահպանողական ըլլալու նկարագիրն ու հանգամանքը։
Թուրքիոյ առօրեայ նոր իրականութեան հետ բնորոշիչ եզր ու յատկանիշ կը կազմէ «գլուխը բաց» կինը։ Այս տեսակը՝ յստակօրէն կը համարուի չափաւոր Էրտողանական հետեւորդ։ Գլուխը բացը՝ մոլեռանդներուն կողմէ թրթռուն ծայրայեղ կը համարուի։ Լաչակը առանձնայատուկ զանազանութիւններ կը պարտադրէ հիմնուած իր կրօնական համեմատութիւններու բարոյականութեան հետ։
Նոր Թուրքիոյ մէջ լաչակի գործածութիւնը կամ ոչ՝ չափաւորական թուրք կնոջ խոհուն չափանիշ կը գնահատուի։ Ոմանց համար տանելի է ու հաճելի։ Ոմանց համար հակառակը, որ ծայրայեղ զգացումներ ու ապրումներ կը գրգռէ։
Էրտողանի վերջին ընտրութիւններու «յաղթանակը» նոյնպէս կը համարուի իրեն հետեւող հաւատարիմ կիներու կողմնակալութեան ու նախընտրութեան ցուցանիշ, ինչ որ կը մեղմացնէ ծայրայեղներու կողմէ երեսը չծածկելու ու իսլամական կրօնքի աւանդութեան նոր ձեւ, կերպար ու նկարագիր տալու (ան)հանդուրժողութիւն։
Թուրքիոյ կիները դանդաղ ու զուսպ քայլերով «լայիք» նոր նկարագիր մը կը հաստատեն երկրին մէջ, նշանաբան ընտրելով՝ իսլամութիւն, բայց զգուշաւորօրէն չափաւոր դրսեւորում, առանց շեղելու դասականացած աւանդութենէն, ինչ որ կը կազմէ ազգի ու կրօնքի աւանդութեան տեսակաւոր ցուցանիշ եւ ուղեցոյց։
Թուրքիոյ կիներու մեծամասնութիւնը կրօնական ներքին կենցաղավարական յարմարեցումներով կ’ապրի։
Տուֆով՝ մզկիթ
Ա՛յս ալ պիտի տեսնէի, կարծես ճակատագրի խաղ մը ըլլար ան։
Մզկիթը ինքնութիւն ստացած է տուֆո՞վ։ Տուֆը կրնա՞յ մաքրազտիչ ինքնութիւն տալ մզկիթին։
Ինքնութիւնը ինչպէ՞ս համադրել, համակարգել։ Հաւատքը ազգայնացնելո՞վ, աղօթավայրը մարդկայնացնելո՞վ, որակուածին նոր որակո՞ւմ տալով։
Չենք մերժեր. կը հաստատենք։ Ամէն պարագայի, մերժումը, որեւէ՛ մերժում, դէպի բարոյական փակուղի կ’առաջնորդէ։
Բայց՝ տուֆ քարը հայու բնատուր եզրոյթ է, եւ այդ իմաստով ալ Երեւանը կ’անուանուի «վարդագոյն քաղաք», տուֆ քարով կառուցուած ըլլալուն համար։ Ուստի, տուֆը բնորոշօրէն հայկական է, եւ որպէս այդպիսին ճանչցուած եւ դրոշմուած է մարդոց իմաստային տրամաբանութեան, գիտելիքին եւ արտաքին տեսքին ու ճաշակին վրայ։
Տուֆը սահմանուած է իր իսկ դարերու ճարտարապետական ու կառուցողական բնորոշումով, երանգաւորումով։ Վերաբնորոշումի յաւելեալ կարիք չունի, այդ իմաստով ալ, այս մասին կիրքով խօսիլն ու յամառիլը՝ իմաստ չունի։
Թուրքերը՝ մզկիթի սեւ, մոխրագոյն թէ սպիտակ քարը թող փոխարինեն վարդագոյնով, բայց թող լաւ գիտնան, որ յատկապէս այս «վարդագոյնը» մաս կը կազմէ հայու քաղաքակրթական իրաւունքին ու խթանիչ պատկանելիութեան։
Կը ներէք որ կը պնդեմ հին բաներու համար, որ կ’անտեսուին։ Լաւ իմանանք, հինը՝ միշտ ալ նորին կամուրջը պիտի ըլլայ։
Թուրքիա ջուրով՝ ջրահեղձ կ’ընէ ծարաւ բնակչութիւնները
Հայաստանի սահմանը Թուրքիոյ հետ 378 քիլոմեթր երկարութիւն ունի, որուն 330ը գետ է։
Անցեալին՝ Հայաստան առանձնաբար կ’օգտուէր Արաքսի (Արազ, Երասխ) ջուրերէն, աւելիով ոռոգելով Արարատեան դաշտի արտերը, դաշտերը եւ արօտավայրերը։ Արաքսը ունի մօտ 1000 քիլոմեթր տարածութիւն, զուտ հայկական։ Կասպից ծով թափելէ առաջ կը միանայ Կուռ գետին։
Վերջին տարիներուն թուրքերը պահանջք ներկայացուցած են համահաւասար սկզբունքով իրենք եւս օգտուելու Արաքսի ջրային հարստութենէն։
Երկու երկիրները «համաձայնած են», եւ տարածաշրջանային ջրաբաշխական համեմատական սկզբունքով կը չափեն ջուրի խորանարդային մեթրի քանակութիւնը եւ ըստ այնմ կ’օգտուին անկէ։ Տարեվերջին՝ ընդհանուր քննարկում մը կը կատարուի եւ առաւել կամ նուազ տարբերութիւնը կը ստանայ այդ տարբերութեան վնասուած կողմը։
Արաքս գետը 1000 քիլոմեթր ճախրելէ ետք կը թափի Կասպից ծով։ Ըսենք, թէ Թուրքիա ջուրի տարբերութեան խնդիրներ կը դիմագրաւէ նաեւ Սուրիոյ հետ, ուր Եփրատի (Սեւ ջուր) վրայ կառուցած է 35 ջրամբարներ, ուղղակիօրէն հսկելով այդ գետի քանակական հոսքին դէպի դրացի երկիր։ Պարզ է, որ Թուրքիա Եփրատի ջուրը կ’օգտագործէ զուտ ռազմավարական նպատակներով եւ աւելի քան նուազ՝ մարդասիրական հիմունքներով։
Թուրքիոյ միեւնոյն քաղաքականութիւնը կը կիրարկուի Կիպրոսի հիւսիսային բռնագրաւեալ շրջանէն դէպի հարաւ, Կիպրոսի օրինաւոր հանրապետութեան բնակչութեան ջուր հայթաթելու կամայական թոյլտուութեամբ։
Բոլոր մարզերու մէջ վստահութիւնը կը մերժէ իր դիմագիծը ցոյց տալ Թուրքիոյ։
Վերջաբան
Մօտ 15 տարի իշխանութեան գլուխը մնալէ ետք, Էրտողան՝ իր իսկ ստեղծած հիասթափեցնող դրսեւորումներով եւ իրար յաջորդող խնդիրներու հետեւանքով, ինքնամաշումի բացայայտ նշաններ ցոյց կուտայ, քանդելով իր անձին շուրջ ստեղծած պատկերը։ «Զերոյական» խնդիրներու նախորդ տարիներու Ահմէտ Տաւութօղլուի տոկմաները ոչ միայն մաշած են, այլ բոլորովին ձախողած։
Եկէ՛ք, բառերը չծամծմենք, ոչ ալ բառերով խաղանք։ Պարանը ծայր աստիճան լարուած է։ Լարուած է, կարծես անվերականգնելիօրէն։
Թուրքիոյ յաջորդական ձախողութիւնները վերջ չունին այլեւս ե՛ւ ներքին, ե՛ւ արտաքին ճակատներու վրայ։ Իսկ երեւութական յաջողութիւններն ալ ժամանակաւոր պէտք է համարել։
Թուրքիոյ քաղաքական ապագան Էրտողանով շարունակելու եւ բարելաւելու հեռանկարը ծայր աստիճան վտանգաւոր ու անյոյս դարձած է։ Պիտի մտնէ՞ այդ փորձութեան ոլորտին մէջ։ Մնացեալ դրսեւորումները՝ պարզապէս, քաղաքական մարձումի տպաւորութիւններու անյաջող ու անձեռնհաս խաղ մըն է, որու նախաձեռնութեան իրաւունքը հետզհետէ կը կորսնցնէ եւ վիրաւոր այդ վիճակին մէջ ի՛նչ ալ խոստանայ՝ զինք ու Թուրքիան աւելի ու աւելի ետ կը տանի։ Իր հմայքը վերականգնելու փորձը ի սկզբանէ ձախողած է, քանի ինչ որ կ’ընէ ան՝ ցուցափեղկի արժէքի սահմաններուն մէջ կը տարուբերի։
Քաղաքականութեան մէջ վստահութիւն ու արժանահաւատութիւն կորսնցնելը քիչ բան չէ։ Կարեւորը քաղաքականութեան բարոյական չափանիշերը պահպանելն է։
Այսօր, Թուրքիոյ պարզած պատկերը, արդիականացման ուղին բռնած ժամանակակից երկրի մը տպաւորութենէն աւելի, կը յիշեցնէ կայսրութեան մը փլատակներու վրայ միջնորդական նոր ժառանգութեան մը տէր դառնալու նախապաշարեալ աւատապետութիւն մը, որ նոր բան չի բերեր, այլ կը կրկնէ՛ հինը՝ «միլլէթը», «սուլթանութիւնը», «տոհմակալութիւնը», «եսակեդրոնութիւնը»։
Էրտողանի Թուրքիան Լոզանի դաշնագիրէն 94 տարիներ ետք կը փնտռէ իրեն համար չպարզաբանուած յօդուածներու կէտե՞ր, թէ ապագայի բանակցելի մարտավարութեան մը քողարկուած մեկնակէտը։
Էրտողան ներկայիս, կորսնցուցած ըլլալով իրապաշտութեան զգացողութիւնը, շրջապատուած է իր սխալներով, մեծամտութիւններով եւ կը դժուարանայ ցրուելու իր շուրջ ստեղծած խաբկանքներն ու ձախողութիւնները անսրբագրելի մակարդակներու հասցնելով զանոնք։ Մէկ խօսքով՝ Էրտողանի մեծագոյն թշնամին դարձած է իր անձը։
Երէկ վարչապետ, այսօր նախագահ Էրտողանը Թուրքիան իր իսկ ստեղծած անելներէն դուրս չի կրնար բերել։ Այս հարցով նորանոր տեսաբանական վերլուծումները բանի չեն ծառայեր այլեւս, որովհետեւ, փաստօրէն, ան շատ հեռացած է ժողովրդային հաւաքական կամքը արտայայտող զգացումներէն։
Խոհեմութիւնն ու ողջմտութիւնը չմաշող մնայուն արժէքներ են։ Էրտողանի թղթածրարը կը շարունակէ բաց մնալ, այնքան ատեն, որ ան այլախոհ ու ընդդիմադիր չի հանդուրժեր, իր իսկ սեփական ժողովուրդի շարքերէն։
Արդ, մենք հայերս զուգահեռ գործընթացներով քալող, երկու լաւ ու սրտակից բարեկամներ ունինք՝ Էրտողանն ու Ալիեւը, որոնք ի նպաստ կ’աշխատին իրենց հակառակորդներուն, նաեւ ժողովրդավարութեան հանդէպ իրենց գործած հիսթերիք սխալներով եւ շարք մը այլ բաներով, որ զիրենք կը դասեն մարդկային իրաւունքներու 156րդ տեղը։ Բարոյական պատուաստումները աւելի քան անհրաժեշտ են այս երկրի ղեկավարութեան համար։
Ազգերու իրաւունքը ուժով ու բռնութեամբ փոխարինելը միշտ վտանգաւոր եղած է պատմութեան ընթացքին։ Աշխարհաքաղաղական բաղդատականներու վրայ հիմնուած որոշ քաղաքականութիւններ երբեմն խելացի կը նկատուին, բայց խորքին մէջ բնաւ ալ խելացի չեն, երբ կը վտանգեն իրենց երկիրը, ժողովուրդը, ժողովրդավարութիւնը։
Ամուր ժողովրդավարութիւնը կապուած է պատմական ժառանգականութեան, պատմական արդարութեան ու պատմական յուշի գոյապաշտութեան հետ։
