ՊՕՂՈՍ ՇԱՀՄԵԼԻՔԵԱՆ
Նոյն հաստատութեան մէջ կ’աշխատինք:
Անունէն հետեւցնելով` ռուս կը կարծէի զինք, եւ երբ պատահմամբ իրարու հանդիպէինք՝ անգլերէնով կը բարեւէինք զիրար:
Առաւօտ մը, երբ վերելակին մէջ միայն երկուքս էինք, իր «Բարի լոյս»ը շատ անուշ հնչեց ականջներուս:
Նախ` այն տպաւորութիւնը ունեցայ, որ ինծի հաճոյք պատճառելու համար սորված էր հայերէնով բարեւել, ապա զարմանքս շատ աւելի մեծ եղաւ, երբ մաքուր հայերէնով սկսաւ խօսիլ հետս:
Հայ էր, սակայն պայմաններու բերումով օտարացուցած էր անունը:
Առաջին մտածումս եղաւ այն, որ հաւանաբար ռուսի մը հետ ամուսնացած է, սակայն երբ յայտնեց իր եւ իր ամուսնոյն հայ ըլլալը, չուզեցի հետաքրքրուիլ օտար անուն-մականուն կրելուն վերաբերեալ: Կարեւորը` հայ էր:
Նոյն օրը, կէսօրուան ճաշի դադարին, մեր գործատեղիի ճաշարանին մէկ անկիւնը երկուքս նստած, մեր ճաշերուն ձեռք չզարկինք:
Ճաշի դադարի ժամկէտը բաւական մը անցած ու ամէնքը վերադարձած էին իրենց գործերուն: Միայն երկուքս մնացած էինք: Ժամէն գաղափար չունէինք:
Ինք յուզումով կը պատմէր իր ապրած ոդիսականը, իսկ ես` կարծես թղթակից մը ըլլայի, նոթեր կ’առնէի, հետագային հայ ընթերցողներուս մասնակից դարձնելու Պաքուի տանջուած հայուհիին ապրած գողգոթան:
* * *
Երկու քոյրերս ու ես ծնած ենք Պաքու, հայ ընտանիքի մէջ:
Ծնողներս` ղարաբաղցի են. Մարտունիէն:
Մեր բնակած շրջանը «Փոքրիկ Հայաստան» մըն էր, որ Լոս Անճելըսի Կլենտէյլ քաղաքը կը յիշեցնէ, ու կը կոչուէր «Արմէնիքենդ» (ազերի լեզուով` Էրմէնիքենդ»), կը նշանակէ «Հայկական գիւղ»:
Որեւէ բանի պակասը բնաւ չէինք զգացած: Տուներնիս ընդարձակ, նիւթապէս ապահով, երջանիկ կեանք մը կը վայելէինք:
Մեր տան մէջ, քոյրերս ու ես իրարու հետ ռուսերէն կը խօսէինք: Մեր ծնողները մեզի հետ հայերէն կը խօսէին, սակայն մենք ռուսերէնով կը պատասխանէինք: Անոնք հայախօս էին ու Ղարաբաղի բարբառը կը գործածէին:
Մեր ընկեր-ընկերուհիները, գրեթէ բոլորը հայեր էին, սակայն տրուած ըլլալով, որ Ատրպէյճան տակաւին Խորհրդային Միութեան մաս կը կազմէր, գրեթէ ամէն մարդ ռուսերէն կը խօսէր, եւ ազերի լեզուն սորվելու կարիքը բնաւ չենք զգացած:
Պաքուի մէջ հայկական դպրոց գոյութիւն ունէր, սակայն դժբախտաբար երկու քոյրերս ու ես չենք յաճախած, եւ այդ պատճառով հայերէն գրել-կարդալ սորվելու բախտը չենք ունեցած:
Ինչպէս Պաքուի հայերու մեծամասնութիւնը, կը յաճախէինք մեր շրջանի ռուսական դպրոցը եւ ազերիներու հետ որեւէ կապ չենք ունեցած:
Ամուսնացած եմ հայու հետ, հայկական եկեղեցիի մէջ եւ ունինք երկու զաւակ:
Մտքիս ծայրէն պիտի չանցընէի, որ օր մը՝ կորսնցնելով ամէն ունեցուածք՝ պիտի հեռանայինք Պաքուէն ու դառնայինք գաղթական»:
* * *
Առտու մը արթնցանք, երբ ուժգնօրէն կը բախէին մեր տան դուռը` պոռալով, որ 24 ժամէն պէտք էր ձգենք տունը, ապա թէ ոչ բոլորս պիտի սպաննեն:
Անշուշտ շատ վախցած էինք եւ միամտօրէն կը կարծէինք, թէ ոստիկանութիւնը կրնայ օգնել մեզի, սակայն աւելի ուշ հասկցանք, որ անոնք շատ աւելի վատթարացուցին կացութիւնը:
1988ին Սումկայիթի ջարդերը նախերգանքն էին ընդհանուր կոտորածներուն ու տեղահանութեան, որոնք տարածուեցան եւ վերջապէս հասան Կիրովապատ (Գանձակ, Ա.) ու Պաքու:
Խորհրդային Միութեան փլուզումի տարիներն էին եւ 1991ին Ատրպէյճան անկախութիւն հռչակած էր:
Մեր բնակարանը կը գտնուէր ամենաուժգին ցոյցերու կեդրոնը:
Տան լոյսերը մարած, դուռ-պատուհան փակ` մթութեան մէջ կը սպասէինք ներխուժումի մը, որ կրնար որեւէ ժամանակ պատահիլ:
Ամուսինս ու հայրս մութին մէջ կը սպասէին եւ մեզ պաշտպանելու համար իրենց ձեռքերուն ունէին մէկական դանակ:
Մենք պահուըտած էինք մեր տան գետնայարկը` առանց ուտեստեղէնի:
Ամիսներով պաշարուած էինք խորհրդային հրասայլերով, որոնք երբեք ապահովութիւն չբերին մեզի:
Անոնք եղան պարզ ականատեսներ:
Տեսանք ազերիներու վայրագ յարձակումները անմեղ քաղաքացիներու վրայ, որոնց միակ յանցանքը հայ ըլլալն էր:
Ականատես եղանք հայերու, որոնք գիշերանոցով, երբեմն ոտաբոպիկ, փախուստ կու տային իրենց բնակարաններէն, կեանքերնին փրկելու համար կը վազէին դէպի անորոշ ուղղութիւններ:
Բանակը, անմեղ քաղաքացիներուն օգնելու փոխարէն, կը խրախուսէր խռովարարները եւ ատելութիւն կը քարոզէր:
Անկարելի էր նկարագրել խորհրդային բանակին անտարբեր կեցուածքը:
Պարզ հանդիսատեսներ էին, եւ կարծես հաճոյք կ’առնէին տեսնելով անմեղ հայերու կոտորածը, փախուստը, անոնց ինչքերուն կողոպուտը:
Պաքու բնակող հազարաւոր հայեր բռնած էին գաղթի ճամբան՝ ամէն ինչ ձգելով իրնց ետին: Տուն, գործատեղի, ազգային կալուածներ:
* * *
Մութը կոխած էր եւ փողոցները` ամայացած: Երկնքի վրայ ո՛չ աստղեր կ’երեւէին, ո՛չ ալ լուսին:
Ինքնաշարժ մը նստելով` աճապարանքով հասանք օդակայան, որ մեր տունէն շատ հեռու չէր գտնուեր:
Հետերնիս առինք միայն քանի մը կտոր հագուստեղէն եւ մեր տան մէջ գտնուող քանի մը հարիւր ռուբլին ամբողջութեամբ գործածեցինք որպէս ճամբու ծախս: Տարիներու մեր արդար վաստակը ամբողջութեամբ ձգելով Պաքու` մեծ դժուարութիւններով հասանք Երեւան, ուր մեզ դիմաւորեցին ամուսնոյս ազգականները:
Երեւանի մէջ 17 հոգիով կը բնակէինք երկու սենեակնոց փոքր տնակի մը մէջ:
Տասնեակ հազարաւոր գաղթականներով լեցուած էր Երեւան քաղաքը:
Մեզ նման շատեր ապաստան գտած էին իրենց հարազատներուն մօտ, իսկ հարազատ չունեցողները կը բնակէին դատարկ գործարաններու, նախկին բանտերու կամ անգործածելի դարձած թատերասրահներու մէջ, ցուրտին, առանց ջեռուցումի կամ վառելանիւթի:
Երկրաշարժի տարին էր, եւ Հայաստան` Թուրքիոյ եւ Ատրպէյճանի կողմէ պաշարուած, այդ պատճառով ելեկտրականութեան ու վառելանիւթի պակասը զգալի էր»:
«5 տարի Երեւան մնացինք: Կացութիւնը փոխանակ բարելաւուելու, օրէ օր աւելի կը վատթարանար: Երեւանի բնակիչներէն շատեր բռնած էին գաղթի ճամբան:
Մէկ մասը կ՛երթար Ռուսիա` գործ ճարելու յոյսով, իսկ արեւմտեան երկիրներու մէջ հարազատներ ունեցողները կը միանային իրենց ազգականներուն:
Որքա՞ն երկար կրնայինք մեր հիւրընկալներուն վրայ բեռ դառնալ, մանաւանդ որ նիւթական եկամուտ չունէինք, որ գէթ նիւթապէս օգտակար հանդիսանայինք մեր հարազատներուն, որոնք նոյնպէս նիւթական նեղ կացութեան մէջ էին:
Ամուսնոյս Ռուսիա գտնուող բարեկամները մեզ քաջալերեցին, որ փոխադրուինք Ռուսիա, ուր աշխատելու կարելիութիւնները աւելի շատ էին:
Փոխադրուեցանք Ռուսիա, ուր ամուսինս չնչին աշխատավարձով մը կրցաւ գործ մը ճարել: Վարձեցինք մէկ սենեակնոց փոքրիկ տնակ մը: Քանի մը տարի մնացինք, մինչեւ որ Լոս Անճելըս գտնուող իմ ազգականներուս նիւթական եւ բարոյական օժանդակութեամբ հասանք հայերով լեցուն այս քաղաքը, ուր գործ գտնելու կարելիութիւնները շատ աւելի էին, քան` Ռուսիա կամ Երեւան:
Անկէ ետք կեանքը աւելի հեզասահ ընթացաւ: Զաւակներս ստացան ձրի ուսում: Ամուսինս ու ես, երկուքս աշխատելով, մեծցուցինք մեր զաւակները:
* * *
Մինչեւ Ղարաբաղի պահանջատիրութեան թուականները, Պաքուի մէջ խաղաղ կեանք մը կ’ապրէինք:
Բոլորէն սիրուած ու յարգուած էինք: Ունէինք հայկական եկեղեցի ու դպրոց, նաեւ` հայկական գերեզմանատուն:
Յաճախ Հայաստանէն հայ երգիչներ կ’այցելէին Պաքու եւ իրենց հայկական երգերով կը խանդավառէին մեզ:
Հայկական տօներէ շատ գաղափար չունէինք: Որեւէ կրօնական պաշտամունք արտօնուած չէր խորհրդային օրերուն, եւ հայկական տօները ամբողջութեամբ մոռցուած էին:
Կիրակի կամ տօնական օրերուն եկեղեցի երթալու սովորութիւն չունէինք: Կ’երթայինք միայն հարսանիքի կամ յուղարկաւորութեան պարագաներուն:
Պաքուի ամենանշանաւոր բժիշկներն ու երկրաչափները հայեր էին, սակայն դժբախտաբար հայոց լեզուն շատ չէր գործածուեր մեծամասնութեան կողմէ:
Հայաստանի ու Ատրպէյճանի յարաբերութիւնները սիրալիր էին: Նոյնիսկ ժողովրդական երգ մըն ալ յօրինուած էր, որ յաճախ կ՛երգուէր:
«Եղբայր դարձան Հայաստան-Ատրպէյճան»… երբ յանկարծ վրայ հասաւ Ղարաբաղին վերատիրանալու մեր արդար պահանջը, ոխերիմ թշնամիներ դարձան Հայաստան եւ Ատրպէյճան:
Բարի, աշխատասէր, սիրուած հայը մէկ օրէն միւսը ազերիին աչքին դարձաւ «ոճրագործ», «մարդասպան»: Պաքուի փողոցները անմեղ հայերու արիւնով ողողուեցան: Կին ու երեխայ կացինահարուեցան: Հայերու ինչքերը կողոպտուեցան, 300.000 հայեր հաշուող Պաքու քաղաքը դատարկուեցաւ: Հայերու տուներ, ազգային կալուածներ, եկեղեցի ու դպրոց հրկիզուեցան: Նոյնիսկ մեր մեռելները հանգիստ չձգեցին: Հայկական գերեզմանատունը հիմնովին քանդեցին ու շիրմաքարերը հիմնայատակ կոտրտեցին:
«Եղբայր դարձան Հայաստան-Ատրպէյճան»:
Ի՜նչ հեգնանք:
* * *
Պահ մը կանգ առաւ: Գէշ երազէ մը արթնցողի նման յանկարծ անդրադարձաւ, թէ ո՛ւր կը գտնուինք:
Ըսելիք չունէի: Այնքա՜ն յուզումով կը յիշէր իր տանջուած օրերը: Երկրորդ Ապրիլ 24 մըն էր, որ կը կատարուէր, եւ Պաքուն կը նմանցնէի 1915ի ջարդերուն ու տեղահանութեան:
Թուրքը` թուրք է, ուր որ ալ գտնուի: Թուրքիա թէ Ատրպէյճան:
Հասկնալով հանդերձ իր ապրած դաժան օրերը, կը ջանամ մխիթարել զինք:
Պաքուի հայկական գաղութը, շատ մը ուրիշ հայկական գաղութներու նման, պատմութեան անցաւ, սակայն ազատագրուեցաւ իր ծնողներուն ծննդավայրը` Ղարաբաղը:
Պաքուի, ինչպէս սփիւռքի հայկական բոլոր գաղութները, շատ մը հայերու համար եղած են ծննդավայրներ, սակայն` ոչ հայրենիք:
Միջին Արեւելքէն նմանապէս մեծ թիւով հայեր գաղթեցին` ամէն ինչ ձգելով իրենց ետին, որոնցմէ մէկը այս տողերը գրողն է, սակայն մենք լքեցինք մեր ծննդավայրը` պարզապէս «մորթերնիս ազատելու» համար:
Պաքուէն եւ Սումկայիթէն գաղթողներու պարագան կը տարբերի մեզմէ: Անոնք եւս գաղթեցին, սակայն որպէս հետեւանք ազատագրուեցաւ Ղարաբաղը:
Հազարաւոր հայերու բռունցքները դէպի երկինք բարձրացուցած լոզունգները՝ «Ղարաբաղը մերն է», «Ղարաբաղը մերն է»` իրականացան:
Այսօր հպարտօրէն կրնաք ըսել: Այո՛, Ղարաբաղը մե՛րն է:
«Ինչքան էլ դժուար լինի դիմացէ՛ք,
«Հողը արիւնով են պահում, իմացէ՛ք» (Ժող. Երգ):
Արցախի ազատագրումը արիւնով կերտուեցաւ: Ազատամարտիկներու, նաեւ` Սումկայիթի եւ Պաքուի մէջ կոտորուած հայերու արիւնով:
* * *
Այդ օրէն սկսեալ յաճախ կը խօսինք հայութիւնը հետաքրքրող նիւթերու շուրջ:
«Հայութիւնը արթնցաւ մէջս»,- կը կրկնէ յաճախ:
Իրեն կը յիշեցնեմ հայկական տօները:
«Այսօր Վարդանանց» է:
«Մեծ պահքին 7 շաբաթ մսեղէն չեն ուտեր», եւ ամենակարեւորը`
«Շուտով Հայոց ցեղասպանութեան 102րդ տարելիցն է»:
Կարիքը չկար յիշեցնելու: Տեղեակ էր, սակայն պարտք զգացի յիշեցնել:
— «Ապրիլ 24ին, արձակուրդ առնելու չմոռնաս…»:
Ժպիտ մը նշմարեցի դէմքին, ապա` գլխու թեթեւ շարժում մը, որպէս հաւանութեան նշան:
Հողը արիւնով կը պահուի:
