26 Յունուարի այս օրը կ՚ոգեկոչենք մահուան վաթսունամեակը հայ ժողովուրդի արժանաւոր դէմքերէն՝ հայկական հրապարակագրութեան մեծատաղանդ վարպետ Շաւարշ Միսաքեանի։
Հայ մամուլի պատմութեան մէջ բարձրադիր գագաթ մը կը հանդիսանայ աւազանի անունով Եղիազար, բայց Շաւարշ անունով հայաշխարհով մէկ հռչակուած Միսաքեաններու այս անզուգական ծնունդը։
Գրական-գեղարուեստական կատարելագոյն մշակումի հասած իր արեւմտահայերէնով, կուռ ոճի եւ խոհական հրապարակագրութեան իր տաղանդով եւ, մանաւա՛նդ, դաշնակցականի անխախտ հաւատքով ու սկզբունքայնութեամբ՝ Շաւարշ Միսաքեան հրապարակագրական իր առաջին քայլերէն իսկ գրաւեց ընթեցողը, դարձաւ անոր ուղին լուսաւորող անմար փարոս։ Հանդիսացաւ հայ կեանքի արթուն պահակը, որ հանրային կարծիք ձեւաւորեց ու առաջնորդեց ամբողջ յիսուն տարի՝ ե՛ւ երկրի մէջ, երբ թրքական պետութեան հայասպանական մեծ Ոճիրը դեռ ի գործ դրուած չէր, ե՛ւ արտերկրի տարածքին, երբ աշխարհացրիւ տարագրութեան դատապարտուեցաւ հայ ժողովուրդը։
Յատկապէս իր մեծարժէք ձեռակերտն ու միաժամանակ փառքի դափնեպսակը մարմնաւորող փարիզեան «Յառաջ» թերթով՝ Շաւարշ Միսաքեան հայ իրականութեան մէջ ստեղծեց դաշնակցական իր ամէնօրեայ դպրոցը, որ ընթերցող լայն հասարակութեան ազգային-քաղաքական նկարագիր տուաւ եւ շունչ ու հաւատք ներարկեց հայ ժողովուրդի ապագային հանդէպ։
Նոյնիսկ իր մահէն ետք եւ մինչեւ իսկ 1970ականներէն սկսեալ, երբ դստեր՝ Արփիկ Միսաքեանի խմբագրութեամբ շարունակուած «Յառաջ»ը հակասութիւններ ու հակադրութիւններ ունեցաւ Դաշնակցութեան հետ, նաեւ այդ պայմաններուն մէջ Շաւարշ Միսաքեանի խստապահանջութեան դրոշմը զգալի մնաց հայ մամուլի այս երախտաւորին վրայ։ Անտարակոյս այդ էր պատճառը, որ երբ «Յառաջ»ի դադրեցման յայտարարութիւնը կատարուեցաւ, սփիւռքահայութիւնը միահամուռ ոտքի ելաւ՝ Շաւարշ Միսաքեանի աւանդակիրը կանգուն պահելու պահանջով…
Շաւարշ Միսաքեան լոյս աշխարհ եկաւ 1884ի Օգոստոսին, Ս. Աստուածածնայ Կիրակին, Սեբաստիա նահանգի Զիմառա գիւղը։ 6 տարեկանին ընտանիքը փոխադրուեցաւ Պոլիս, ուր Շաւարշ յաճախեց, յաջորդաբար, Գում Գափուի Մայր Վարժարանը, Կալաթայի Կեդրոնականը եւ Կէտիկ Փաշայի Կարկուրեան դպրոցը։ 16 տարեկանին մուտք գործեց հրապարակագրութեան ասպարէզ՝ «Սուրհանդակ» թերթի խմբագրութեամբ։
Շաւարշ Միսաքեանի հրապարակագրական ինքնահաստատումը սկսաւ 1908ին, երբ Զապէլ Եսայեանի, Գեղամ Բարսեղեանի եւ Վահրամ Թաթուլի հետ ձեռնարկեց Պոլսոյ «Ազդակ» շաբաթաթերթի հրատարակութեան։ 1911-1912ին ստանձնեց Կարնոյ հռչակաւոր «Յառաջ» թերթին խմբագրութիւնը։ 1913ին Պոլիս վերադարձաւ՝ մաս կազմելու համար Հ.Յ.Դ. պաշտօնաթերթ «Ազատամարտ»ի խմբագրութեան՝ ստանձնելով նաեւ պատասխանատուութիւնը «Ազատամարտ» շաբաթաթերթին։
Իր ազգային-քաղաքական հայեացքներուն ու կեցուածքներուն համար Շաւարշ Միսաքեան տեւական հետապնդումի ենթարկուեցաւ թրքական իշխանութեանց կողմէ եւ փախստական՝ թաքստոցային պայմաններու մէջ կը շարունակէր խմբագրական իր աշխատանքը 1915ին, երբ ցեղասպանը ի գործ դրաւ հայ մտաւորականութեան զանգուածային ձերբակալութեան եւ աքսորի ճամբուն վրայ սպանութեան ահաւոր ոճիրը։ Մինչեւ 1916ի Մարտը, Շաւարշ կրցաւ խուսափիլ իշխանութեանց հետապնդումներէն, բայց ի վերջոյ ձերբակալուեցաւ՝ երբ կը փորձէր Պոլիսէն հեռանալ ու Պուլկարիա անցնիլ։ Դատուեցաւ եւ մահուան դատապարտուեցաւ, բայց վճիռը ցկեանս բանտարկութեան վերածուեցաւ եւ Շաւարշ բանտ մնաց մինչեւ 27 նոյեմբեր 1918, երբ Զինադադարէն ետք ազատ արձակուեցաւ։
Սկսաւ Շ. Միսաքեանի խմբագրական առաքելութեան կարեւոր շրջաններէն մէկը, երբ զինուորագրուեցաւ գլխատուած պոլսահայ մտաւորականութիւնը վերաշխուժացնելու անխոնջ պայքարին՝ ստանձնելով «Ազատամարտ»ի շարունակութիւնը եղող «Ճակատամարտ»ի խմբագրական պատասխանատուութիւնը։ Շաւարշ յաջողեցաւ նոր ուժեր յայտնաբերել եւ թերթին կապել՝ ընդհանրապէս կենսունակութիւնը վերադարձնելով պոլսահայ իրականութեան։ Իր այդ հանգամանքով ալ մասնակցեցաւ 1919ին Երեւանի մէջ գումարուած Հ.Յ.Դ. պատմական մեծ նշանակութեամբ 9րդ Ընդհանուր Ժողովին։
1922ին, Քեմալականներու իշխանութեան աստիճանական ամրապնդման հետեւանք նոր հալածանքներէ խոյս տալով՝ Շաւարշ Միսաքեան վերջնականապէս հեռացաւ Պոլիսէն, անցաւ նախ Պուլկարիա, իսկ այնուհետեւ՝ 1924ին, հաստատուեցաւ Փարիզ, ուր տարի մը ետք հիմնեց «Յառաջ» օրաթերթը։
Աւելի քան երեսուն տարի, Շաւարշ Միսաքեան առաջնորդող ներկայութիւն եղաւ ոչ միայն Եւրոպայի, այլեւ ողջ հայ իրականութեան մէջ, «Յառաջ»ի կողքին նաեւ «Դրօշակ»ի խմբագրութեան մաս կազմելով եւ կուսակցական բարձրագոյն պատասխանատուութեանց կոչուելով՝ իբրեւ Հ.Յ.Դ. Բիւրոյի կամ Հ.Յ.Դ. Եւրոպայի Կեդրոնական Կոմիտէի անդամ։
Յատկապէս հայ հրապարակագրութեան մէջ անզուգական եղաւ Շաւարշ Միսաքեանի ներդրումը։ Ռուբէն Զարդարեանի կողքին՝ Շաւարշ Միսաքեան մեծագոյն դեր կատարեց արեւմտահայ արձակը հրապարակագրական լեզուի վերածելու յիշարժան գործին մէջ։ Իր խմբագրականներն ու տոմսերը ամէնօրեայ տաք հացի պէս գաղափարական սնունդը դարձան իրերայաջորդ սերունդներու՝ Ֆրանսայի մէջ թէ սփիւռս հայաշխարհի։
Հայ ժողովուրդի ազգային արժանաւորութեան, Հայաստանի անկախութեան եւ հայ ազգային-ազատագրական շարժման գաղափարական ու բարոյական աւանդներուն երդուեալ պաշտպանը հանդիսացաւ։ Ազատ, Անկախ եւ Միացեալ Հայաստանի հանգանակը եւ անոր խորհրդանշանները՝ Եռագոյն դրօշը, Զինանշանը եւ «Մեր Հայրենիք»ը պաշտամունքի առարկան դարձան Շաւարշ Միսաքեանի հրապարակագրական հարուստ վաստակին։ Ազգային անառարկելի այդ արժէքներուն ուրացման բոլոր փորձերուն եւ փորձութիւններուն դէմ յատկապէս բուռն եղան Շ. ստորագրուած խարազանումի իր էջերը։
Իրաւամբ հայ հրապարակագրութեան արթուն պահակն ու անկաշառ պատգամախօսը կը հանդիսանայ Շաւարշ Միսաքեան, որու մահուան 60ամեակի ոգեկոչման թող ծառայեն յատկապէս հայ երիտասարդութեան եւ նորահաս սերունդներուն ուղղուած Շ.ի խորհուրդն ու պատգամը.-
— «ՏԷՐ ԵՂԷՔ ՁԵՐ ԿՈՉՈՒՄԻՆ»
Չկայ հայերէն թերթ մը, որ չփառաբանէ երիտասարդութիւնը իբրեւ վաղուան յոյսը, լոյսը եւ ուրիշ ամէն բան։
Երիտասարդութիւնը ինքն ալ իւրացուցած է կարգ մը բառեր ու նշանախօսքեր, եւ կ’արտասանէ հանդիսաւոր առիթներու մէջ։
Եւ ամէնքն ալ կը մխիթարուին, փայլուն հեռանկարներ նախատեսելով։ Մանաւանդ եթէ նորահասներէն մէկն ու մէկը բացման ճառ մըն ալ խօսի հայերէն։
Շատ քիչեր կ’անդրադառնան, թէ այս շարժումն ալ թուլացման, լճացման ախտանշաններ ցոյց կու տայ գաղութին մէջ։
Ձեռք բերուած արդիւնքը չի համապատասխաներ կատարուած աշխատանքին։
Ամէն տեղ ալ կը պարզուի հետեւեալ պատկերը.- Քիչ-շատ հասունցած երիտասարդութիւնը տակաւին ի վիճակի չէ վարելու նորեկները, զարկ տալու շարժումին։
…
Բացարձակ պայման է հայերէն սորվիլ, ժողովները եւ թղթակցութիւնները վարել մայրենի լեզուով։ Ապա ուրեմն ուշադրութեամբ հետեւիլ պատմութեան, աշխարհագրութեան եւ գրականութեան դասերուն, ինչպէս եւ զանազան դասախօսութեանց։
Ի՞նչ կ’արժէ երիտասարդութիւն մը կամ ոեւէ միութիւն, որ կը խուսափի այս տարրական պարտականութենէն։
Նոր երիտասարդութիւնը ոչ թէ վաղուան յոյս կամ լոյս, այլ դաշտի բոյս անգամ չի կրնար դառնալ, առանց սերտօրէն կապուելու իր ժողովուրդին մշակոյթին հետ։
Տարագիր բազմութիւնները պէտք չունին ոչ սալոնական, ոչ ալ աշխարհաքաղաքացի երիտասարդութեան մը։
Օրուան պահանջն է սերունդ մը, որ միջավայրէն ստացած ուսման վրայ բարդէ, անոր հետ ներդաշնակէ իր հայրենի պատմութիւնն ու մշակոյթը, որպէսզի կարենայ պահել եւ զարգացնել ժառանգութիւնը։
Առանց այս հիմնական պայմանին, երիտասարդութիւնը կը դառնայ անգոյն բազմութիւն մը, իսկ հայրենի մշակոյթն ալ՝ անշարժ կալուած կամ հին ազգաց պատմութիւն։
Երիտասարդութեան կոչումն է ջահեր վառել, եւ ոչ թէ կերոն բռնել։
— «ԿԱՐԳԸ ՁԵ՜ՐՆ Է, ՏՂԱՔ»
Ամէն սերունդ պիտի ունենայ կամաւորներ, ծառայելու համար իր ժողովուրդին եւ անոր միջոցաւ՝ ընդհանուր մարդկութեան։
Բնութիւնը այլազան շնորհներ տուած է բոլորին։ Մնացեալը կը լրացնէ մարդը ինք՝ հաւատքով ու աշխատանքով։
Առանց այս հիմնական դաւանանքին որեւէ մտաւորականութիւն պիտի դառնար ամբոխին մէկ մասը։ Թերեւս ամէնէն անպիտանը։
Եւ ամէն սերունդ միշտ քայլ մը յառաջ պիտի նետուի, նոր արժէքներու հետապնդումով։
Իր նայուածքը պիտի ըլլայ վճիտ։ Միտքը՝ սուր։ Սիրտը՝ տաք։
…
Երէկ տժգոյն եւ նկուն, այսօր բոցավառ եւ հասակագեղ, դո՛ւն՝ երիտասարդութիւն Հայոց, աչքերդ ուղղէ դէպի հայրենի Տուն։
Ո՛չ թէ անոր չորս պատերուն մէջ կծկուելու, այլ նոր հորիզոն փնտռելու եւ պարպուած դիրքերը գրաւելու համար։
«Եաթաղան»ը արեան գետեր հոսեցուց, բայց Հայկազանց ոգին մնաց անեղծ՝ սաւառնելով հորիզոնէ հորիզոն։
Թոյլ մի՛ տաք, տղա՜ք, որ օտարութեան գոլորշիները ծծեն այդ ոգին՝ ձեր ետին ձգելով միայն դարաւոր պատմութեան մը կմախքը։
