Ս. ՄԱՀՍԷՐԷՃԵԱՆ
Քաղաքական գիտութիւններն ու արուեստը իր անձին մէջ մէկտեղող երիտասարդ ուսումնասիրողի մը՝ Տիգրան Ե. Քասունիի լոյս ընծայած այս հատորին խորագիրն իսկ բազմաթիւ թելադրանքներ ունի ընթերցող-ակնդիրին։ Ցեղասպանութեան 100ամեակին առիթով պատրաստուած հատոր մը, որ 85 ընտրովի որմազդներու ճամբով ուրուագիծ մը կը ներկայացնէ Ցեղասպանութեան տարբեր արձագանգներուն մասին, սկսելով նոյնինքն Ցեղասպանութեան օրերէն, հասնելով մինչեւ մեր օրերը, ընգրկելով մէկ դարու ժամանակաշրջան մը։
Զուգադիպութի՞ւն, թէ՞ նպատակադրուած իրագործում։ Հատորը կը բաղկանայ 100 մեծադիր էջերէ, կը պարփակէ, ինչպէս նշեցինք՝ 85 որմազդներու լուսանկարներ, որոնց կ’ընկերանան արարման թուականին, շրջառիթին եւ ծանօթ կամ անանուն արուեստագէտներուն մասին բացատրականներ։ Լուսանկարներու շարքը ըստ էութեան բաւական բացատրական է, սակայն աւելի եւս կը հարստանայ շարք մը ուսումնասիրական գրութիւններով, որոնք կը տարազեն շարքին ստեղծման պատմական ենթահողը, սկսելով 1915էն շատ առաջ, այն օրերէն՝ երբ Հայկական Հարցը կամ Հայ Դատը լայն դուռնէն մուտք գործեց միջազգային բեմ եւ զարգացաւ՝ օսմանեան բռնատիրութեան դէմ հայութեան քաղաքական ու զինեալ պայքարի էջերով։ Հեղինակը հատորը ձօնած է Ցեղասպանութենէն փրկուած երէց ծնողներուն։ Հատորը միաժամանակ արուեստի գործ է, պատմագրութիւն է եւ ուսումնասիրութիւն։ Արուեստի գործ է, որովհետեւ արդի նկարչութեան ու տպագրութեան արհեստագիտութեան քաջածանօթ հեղինակը խոր բծախնդրութեամբ եւ խնամքով վերարտադրած է հին ու համեմատաբար աւելի նոր որմազդները, ջախջախիչ մեծամասնութեամբ՝ գունաւոր. անոնք կը ներկայացնեն տարբեր ժամանակներու եւ երկրամասներու արուեստագէտներուն ճաշակները։ Հատորը նաեւ պատմագիտական-վաւերագրական է, որովհետեւ ընկերացող գրութիւնները սեղմ, բայց սպառիչ լուսաբանութիւն կու տան մեր դատին ենթահողին ու պատմական փուլերուն մասին, մերթ կարկինը լայն բանալով որոշ հանգրուաններու վրայ, կամ հպանցիկ ակնարկներով՝ այլ իրադարձութեանց մասին, նայած՝ թէ տուեալ հանգրուանը ինչպիսի՞ արձագանգ գտած է որմազդներու ճամբով, եւ ոչ թէ մեր պատմութեան մէջ տուեալ հանգրուանին կիզակէտային կարեւորութեան տրամաբանութեամբ։
ԵՆԹԱԲԱԺԻՆՆԵՐԸ
Սկսինք կողքէն. թէ՛ թուղթէ շապիկին եւ թէ լաթակազմ կողքին վրայ դրուած է Ամերիկեան Նպաստամատոյցին կողմէ 1918ին պատրաստուած աղերսական որմազդի մը մէկ հատուածը։ Հատորը կը բացուի հեղինակին կողմէ շնորհակալութեան ու բացատրական խօսքերով։ Տ. Քասունի երախտապարտ է համալսարանական դասախօսներու, որմազդներ տրամադրողներու եւ բոլոր անոնց, որոնք նպաստ բերած են հատորին իրականցման մէջ, արդիւնք՝ շուրջ 13 տարիներու աշխատանքի։ Պատմագրական ուշագրաւ յօդուած մը ունի հայրը՝ Տոքթ. Ե. Քասունի. գրութեան խորագիրը թէեւ կը թելադրէ, որ հեղինակը նկատի առած է Սան Սթեֆանոյի ու Պերլինի Դաշնագիրներէն մինչեւ Լօզան տարածուող շրջանը, սակայն ըստ էութեան՝ բացատրականը կարկինը քիչ մը աւելի լայն կը բանայ ժամանակին վրայ ու ամփոփ, բայց սպառիչ լուսաբանութիւն կու տայ հայութեան պայքարին պատճառներուն, միջազգային բեմին վրայ մեր Դատին ապրած վերիվայրումներուն, ինչո՞ւ չէ նաեւ մեծապետական խաղերու ենթարկուելուն մասին։
Գնահատական գիր մը ունի Հարաւային Քալիֆորնիոյ Համալսարանի (CSUN) դասախօսներէն Տոքթ. Փաուլա Տիմարքօ, որ լուսարձակի տակ կը բերէ Ցեղասպանութեան ու անոր հետեւանքներուն արձագանգ եղող որմազդներուն հոլովոյթը. որմազդները առաջին տարիներուն աղերսանքի՝ սպանդի ու տարագրումի ենթակայ զանգուածներուն անմիջական օգնութեան ձեռք երկարելու կոչեր են, մասնաւորաբար Միացեալ Նահանգներու մէջ, Մերձաւոր Արեւելքի Նպաստամատոյցին ու այլ գործակալութեանց կողմէ. տասնամեակներու թաւալումին հետ, որմազդները կը դառնան զոհերու եւ կորուստներու յուշարար, պահանջատիրութեան ու պայքարի արտայայտութիւն։ Այնուհետեւ, հեղինակը իրերայաջորդ գլուխներու տակ կը բացատրէ այս նախաձեռնութեան շարժառիթն ու նպատակը, մատնացոյց կ’ընէ, որ որմազդները ազգային հպարտանքի եւ իրերայաջորդ սերունդներու պահանջատիրական գործին պատգամները կը բերեն ակնդիրին։ Ան իր հայեցակէտով կ’անդրադառնայ մեր Դատին ու անոր պատմական հոլովոյթին, կ’արձանագրէ որմազդներուն արտայայտչաձեւերուն մասին իր նկատողութիւնները, հպանցիկ բաղդատականներ կը կատարէ այլ ժողովուրդներու որմազդներու բնոյթին ու ոգիին հետ, կը հասնի իւրայատուկ եզրակացութիւններու։ Այս բաժինները առանձնակի արժէք մը կու տան ուսումնասիրական այս աշխատանքին։ Յաջորդ գլուխներուն մէջ, Տ. Քասունի «դիազննութեան» կ’ենթարկէ որմազդները, զանոնք դասակարգելով ըստ տուեալ տասմանեակի հոգեբանութեան ու մանաւանդ երիտասարդութեան պահանջատիրական արտայայտութեանց։ Ինչպէս պատկերները, նմանապէս ալ ուսումնասիրական էջերուն սիւնակները իրենց լուսանցներուն ունին ժամանակագրական եւ այլ սեղմ բացատրականներ, որոնք կը նպաստեն ընթերցողի գիտելիքներուն հարստացման։
ԱՐԺԱՆԻՔՆԵՐԸ
Կարելի է երկար խօսիլ այլապէս նրբիկ հատորին արժանիքներուն մասին, սակայն կ’ուզենք կանգ առնել անոնցմէ մէկ քանիին վրայ։
100 YEARS STRONGը խորքին մէջ պատկերաւոր պատմութիւնն է Ցեղասպանութեան ու անոր յաջորդած տարիներու մէկ երեսին, որ կը կոչուի հայութեան պահանջատիրութեան այլատեսակ դրսեւորումներ, սկսելով քարոզչականէն մինչեւ ուժական արարքներ։ Որմազդներուն մեծ մասը «կը քալեն» Ցեղասպանութեան 50ամեակէն ետք ինկող տասնամեակներուն ընդմէջէն, երբ հայութեան կամքը նպաստի ականկալութենէն ոստում կատարեց դէպի ազգային ինքնութեան վերականգնում, բազմաճիւղ պայքար ծաւալեցաւ ի գին կեանքերու զոհաբերութեան։ Բնականաբար որմազդները սփիւռքեան «արտադրութիւն» են, նկատի ունենալով խորհրդային տարիներու արգելակումները։ Էջերուն պատկերուած են Լիբանանի, Սուրիոյ, Իրանի, եւրոպական ու ամերիկեան օճախներու մէջ պատրաստուած պաստառներ. մեծ մասին հեղինակները անծանօթ են, թէեւ հոն կարելի է հանդիպիլ նաեւ պատկառելի արուեստագէտներու եւ արհեստավարժներու ստորագրութիւններուն, ինչպէս՝ Մասիս Արարատեան, Օշին Քրքեաշարեան, Վանիկ Թորիկեան, Լօրէզ Եագուպեան եւ ուրիշներ։ Այս բոլորը միջին եւ երէց սերունդի ընթերցողներուն համար կը ներկայանան իբրեւ ապրող յուշագրութիւն մը, որովհետեւ հատորի էջերուն վերաքաղ մը պիտի ընեն իրենց մանկութեան, պատանութեան ու երիտասադրութեան օրերու պատկերներու, որոնք ատենին զարդարած են իրենց դասարաններուն, տուներուն, դպրոցներուն ու փողոցներուն պատերը։ Աւելին, հատորը կորուստէ կը փրկէ մեր Դատին տարբեր արտայայտութիւնները եղող իւրայատուկ պատկերաշարը։
Խորագիրը ենթադրել կու տայ նաեւ, որ հատորը պատրաստուած է անգլերէնով, ճիշդ այն տրամաբանութեամբ, որ առաջնորդած էր որմազդներ պատրաստողները։ Ընթերցողը պիտի անդրադառնայ, որ որմազդները հազուադէպօրէն հայերէն բացատրութիւն ունին, մեծ մասը օտար լեզուներով բացատրականներ ունին։ Այսինքն, հատորն ու բովանդակած պատկերները հիմնականին մէջ ուղղուած են օտարին, կը ծառայեն մեր Դատին ի նպաստ լուրջ քարոզչութեան։
Ուշագրաւ է նաեւ այն, որ հեղինակը իր յօդուածներուն մէջ գործածած է լուրջ ոճ, հեռու կանգնած է զգացական ու յաճախ բիրտ դրսեւորումներու տանող արտայայտչաձեւերէ, ինչ որ աշխատանքին մասին յարգանք կը պարտադրէ ընթերցողին։
Վերջին էջերուն արձանագրուած են օգտագործուած աղբիւրներու ցանկն ու լուսապատկերներ տրամադրած անհատներու եւ հաստատութեանց անունները։ Այլապէս, հասկնալի կը դառնայ, որ հեղինակը ունի ստուար եւ ստուարացում խոստացող իր հաւաքածոն։
Կ’արժէ ոչ միայն ունենալ հատորը, աչքով ու միտքով հաղորդուիլ բովանդակութեան հետ, այլ մանաւանդ անկէ օրինակներ նուէր տալ ոչ-հայերու, մեր դատին մասին գաղափար ունեցողին եւ չունեցողին։ Կարելի է նաեւ յարմար ժամանակին ցուցահանդէս մը կազմակերպել այս որմազդներով։
