Դեկտեմբեր 18ին կ’ոգեկոչենք յիշատակը հայ գրականութեան մեծատաղանդ դէմքերէն Նիկողոս Սարաֆեանի, որ քառասունհինգ տարի առաջ առյաւէտ մեկնեցաւ այս աշխարհէն՝ հայոց սերունդներուն ժառանգ ձգելով անկորնչելի աւանդը իր ստեղծած գրական-ստեղծագործական խորախորհուրդ եւ գեղեցկագոյն աշխարհի մը։
Պատանի տարիքին Հայասպանութեան արհաւիրքը տեսած, յետ-Եղեռնեան Պոլսոյ մէջ ազգային կազմաւորումը ստացած ու երիտասարդութեան Փարիզ յայտնուած Սերունդին ամէնէն խոհուն եւ գեղագէտ ներկայացուցիչն է Նիկողոս Սարաֆեան։
Եթէ «Փարիզի Տղաքը» — Վազգէն Շուշանեան, Շահան Շահնուր, Բիւզանդ Թոփալեան, Շաւարշ Նարդունի, Զարեհ Որբունի, Նշան Պէշիկթաշլեան եւ ընկերներ — իրաւամբ հիմնադիրը հանդիսացան սփիւռքահայ գրականութեան, անոնց փաղանգին մէջ որոշապէս Նիկողոս Սարաֆեանի վիճակուեցաւ «Նոր Ժամանակներ»ու խոհապաշտութեան խորաթափանց երգիչը դառնալու արժանաւոր յառաջապահի դիրքը։
Ինչպէս որ առիթով մը Սարաֆեան ինք խոստովանած է՝ «Լաւագոյն բանաստեղծութիւնը այն է ինծի համար, որ արտայայտութիւնն է ներքին մարդկային ողբերգական լինելութեան մը՝ յաւիտենական մարդուն մէջ»։
Այդ զգայնութեամբ եւ խոհականութեամբ՝ բանաստեղծ ու արձակագիր Նիկողոս Սարաֆեան ապրեցաւ իր ժամանակաշրջանը, խորասուզուեցաւ ու պեղեց մարդկային կեցութեան նոր ժամանակներու ընդերքին զարգացող խմորումները եւ, գեղեցկագոյն հայերէնի ճարտարութեամբ, մեր սերունդներուն կտակեց բարձրարուեստ գրականութիւն։ Շահնուրի յուզական պոռթկումներու հեղեղէն կամ Շուշանեանի մարտունակ ու կրքոտ զեղումներէն հեռու մնաց Սարաֆեան։
Ստեղծեց իրա՛ւ ապրումներու գրականութիւն մը, որ ընթերցողին առջեւ բացաւ Սփիւռքահայու ուրոյն ներաշխարհը՝ անոր իւրայատուկ յոյզերուն եւ խոհերուն գեղարուեստական վերծանումովը յագեցած։ Այդ պատճառով ալ շատ ընթերցող չունեցաւ թերեւս, բայց անվիճելիօրէն ստեղծեց սփիւռքահայ ընթերցողը, որ Սարաֆեանի ուղիով քալեց եւ յառաջ մղեց հայ գրականութեան սփիւռքեան որոնումները։
Սուրբ Զատիկին նուիրուած իր հռչակաւոր գրութեան մէջ Սարաֆեան դիտել կու տայ՝
«Կը սպասենք բանի մը։
«Կը հասնինք քիչ-քիչ իմացականութենէն վեր ճշմարտութեան մը: Կարելի չէ արդարեւ աւելի մեծ ուժ մը գտնել քան գութը անոր` որ կարեկցութեամբ նայեցաւ իր խաչին շուրջ դարձող զրահակիր ու յաղթիրան ձիաւորներուն, իրենք զիրենք իմաստուն ու քաջ կարծող քահանայապետներուն, եւ դատաւորներուն, որ քար մը կը կրէին միայն սրտի տեղ: Քար մը, որ սակայն շուտով կը փշրի:
«Կարելի չէ աւելի զօրաւոր բան մը գտնել մարդուն մէջ քան ազնուական այդ եսասիրութիւնը, որ կը մերժէ գռեհիկ անձնամոլութիւնն ու անարդարութիւնը, նախանձն ու մախանքը, բռնակալութիւնն ու դատողութիւնը, մեծամտութիւնն ու վայրագութիւնը:
«Հայը ունի այս բոլորը զգալու կարող սիրտը` թէեւ այդ սիրտը խոնջ է դարերով քարերուն զարնուելով, թախծոտ է եւ թափառական: Կը սպասէ այս բոլորին: Գիտենք, թէ չենք կրնար այլեւս բարութեամբ պատասխանել չարութեանց: Բայց այս բոլորը մեր երիկամունքները այրող կարօտներն են:
«Գիտենք, թէ կ’անցնին բոլոր գեղեցիկ խօսքերը: Բայց կը սիրենք բոլոր գեղեցկութիւնները»:
Աշխարհին, կեանքին եւ մարդ էակին այդպէ՛ս փիլիսոփայաբար, անսպառ բարութեամբ եւ ազնուութեամբ, բայց նաեւ քննադատաբար ու ճշմարտութեան պաշտամունքով նայող, վերծանող եւ ոգեղէն ուժով բարեփոխելու առաքելութեան լծուած ՀԱՅ ՄԱՐԴու երգիչն է Նիկողոս Սարաֆեան։
Սարաֆեան մարմնաւորեց հայ գրողի, մտաւորականի եւ խոհուն իմաստասէրի ինքնատիպ համադրումը, որուն ստեղծած մեծարժէք գրականութիւնը որքան հարուստ եղաւ խոհականութեամբ ու իրաւ ճշմարտութեանց գեղեցիկ պեղումով, նոյնքան բաբախուն եղաւ զուլալ ջուրի պէս հոսող ու ծարաւի հոգիներուն պապակը յագեցնող՝ հայրենի հողէն ու բնութենէն բխուն իր յուզականութեամբ։
Յաճախ մատնանշուած է, որ Նիկողոս Սարաֆեան իրաւամբ կը հանդիսանայ Սփիւռքահայ Կերպարի առջինեկ եւ իրաւ ներկայացուցիչներէն մէկը։
Կ’արժէ նաեւ աւելցնել, որ Սարաֆեան եղաւ Եւրոպացի Հայու ուշագրաւ բնորդ մը, որ հայու իր արմատները երկարեց ու ամրապնդեց եւրոպական քաղաքակրթութեան հողին մէջ՝ մշակութային զարգացման եւ ինքնադրսեւորման իւրայատուկ համադրում մը մարմնաւորելով։
1939ին լոյս տեսած «Հայ Գրագէտներու Բարեկամներ Մատենաշար»ի 11րդ հատորով՝ հետեւեալ սեղմ, այլեւ խօսուն ամփոփումով ներկայացուած է Սարաֆեանի կենսագրութիւնը եւ ստեղծագործական վաստակը.
«Լճեցի ծնողքի մը վերջին զաւակը, ծնած է 14 Ապրիլ 1902ին, նաւու մը մէջ, Պոլիս-Վառնա գծին վրայ։ Նախակրթութիւնը կը ստանայ նախ Վառնայի Ճիէրճեան, յետոյ Ազգային Վարժարանին մէջ, շուտով կ’անցնի Ֆրէրներու վարժարանը։ Ընդհանուր Պատերազմին՝ մեծ եղբօր հետ կը մեկնի Ռումանիա, այնուհետեւ կը սկսի թափառական կեանք մը։ Պուքրէշէն Կալաց, յետոյ Օտեսա, Ռոստով, Նովորոսիսկ, երբ կը պայթի ռուսական յեղափոխութիւնը։ Քալելով կը կտրէ Ռումանիան։
Ծնողքը կը գտնէ Վառնայի մէջ, բայց շուտով կ’անցնի Պոլիս, կը մտնէ Կեդրոնական Վարժարանը, զոր կ’աւարտէ 1922ին եւ դարձեալ կ’անցնի Պուլկարիա, յետոյ Ռումանիա։ 1923ին՝ Փարիզ։
«Գրած է արձակ եւ ոտանաւոր։ Աշխատակցած՝ «Հայրենիք», «Մենք», «Զուարթնոց», «Անահիտ» պարբերաթերթերուն։
«Իր առաջին գործն է բանաստեղծութեան հատոր մը՝ «Անջրպետի մը գրաւումը» (Փարիզ, 1928), յետոյ «14»ը՝ քերթուած (Փարիզ, 1933), «Իշխանուհին»՝ վիպակ (Փարիզ, 1934)։ Հրատարակելի ունի «Խարիսխէն հեռու» (վէպ), բանաստեղծութեանց երկու հատորներ՝ «Տեղատուութիւն», «Մակընթացութիւն», եւ պարբերաթերթերու մէջ տպագրուած վիպակներէն կազմուելիք հատոր մը։ Պատրաստ ունի նաեւ ուսումնասիրութիւն մը՝ «Զառիթափին վրայ»։ Ծածկանուն չէ գործածած»։
«Տեղատուութիւն եւ Մակընթացութիւն»ը, գրուած 1931-1938, մէկ հատորով հրատարակուեցաւ 1939ին (200 օրինակով)։ Յաջորդեց «Միջնաբերդ»ը, գրուած 1940-46, որ հրատարակուեցաւ 1946ին (500 օրինակով)։
Բանաստեղծական արձակի իր լաւագոյն գործը՝ «Վենսէնի անտառը», որ հրատարակուած էր Ա. Ծառուկեանի «Նայիրի»ի ամսագրի (Հալէպ) 1947ի համարներով, առանձին հատորով (խմբագրութեամբ Գ. Պըլտեանի) լոյս տեսաւ Փարիզ, 1988ին։
Իր ժառանգութեան մաս կը կազմեն նաեւ՝ «Միջերկրական»ը, հրատարակուած 1971ին Գրիգոր Շահինեանի խմբագրած «Ահեկան» հանդէսի էջերուն, Պէյրութ (առաջին տարբերակ մը 1962ին տպուած էր «Բագին»ի մէջ)։ «Տեսարանները, մարդիկ եւ ես» (խմբ. Գ. Պըլտեան», Երեւան, 1994), «Խարիսխէն հեռու» («Հայրենիք» ամսագիր), «Մանուկ Դուինեան» («Նայիրի» ամսագիր), «Ղուկաս այպանելին» («Զուարթնոց» հանդէսի էջերուն) եւ «Լոյսի ցաւեր կամ Մեծն Տիգրան եւ Ամլութեան Սատանան («Ակօս» հանդէս, Պէյրութ)։
Սարաֆեանի գրական կազմաւորման վրայ իրենց բարերար ազդեցութիւնը ունեցան Պոլսոյ Կեդրոնական վարժարանի իր զոյգ ուսուցիչները՝ Յակոբ Օշականն ու Վահան Թէքէեան։ Յատկապէս Օշական միշտ մօտէն հետեւեցաւ իր նախկին աշակերտին գրական յառաջխաղացքին եւ հաւատքով սպասեց անոր նուաճումներուն, որոնք ըստ արժանւոյն իրականութիւն դարձան։
Սարաֆեան ամբողջ կեանք մը գրաշարութեամբ ապրեցաւ, նոյնիսկ իր գիրքերէն ոմանք, որոնց տպաքանակը 500ը չանցաւ ընդհանրապէս, անձնապէս ինք շարեց։
Բայց համեստ ու ժուժկալ իր կեանքը հարստացուց ժամանակի մաշումին դիմացող բարձրարուեստ գրականութեան մը ստեղծումով, որուն համար հայոց սերունդները միշտ վառ պիտի պահեն անոր անմեռ յիշատակը։
Նիկողոս Սարաֆեանի յիշատակը ջերմացնելու այսօրուան առիթը թող ըլլայ անոր անմահ էջերէն «Առաւօտ մը» բանաստեղծութեան ընթերցման վայելքը.
Անտառին մէջ ամայի, ձմրան առտու մը պայծառ,
Ստեղնաշար մը լոյսի
Ու շուքերու շարժելով, խօլ՝ ծառէ ծառ դուն անցար,
Սէգ քայլերովըդ կոյսի։
Խորհրդաւոր բիւր լարեր կը հնչէին։
Քու արագ
Սրունքներդ ռիթմ մը ներքին
Կը մատնէին ու շարժուն
շրթունքներուդ վրայ կըրակ,
Կար տենդոտ սէրը կեանքին։
Արկածալից ու երկար ճամբաներու ուղեւոր,
Դուն թուեցար ինձ տարբեր՝
Այն բոլորէն, որ պզտիկ սէրեր, յոյզեր,
մէն օր
Կ՛երազեն խեղճ հաճոյքներ։
Մենք քալեցինք ծառերուն տակէն փղոսկրէ, վրայէն
Տերեւներուն թաց, ոսկի,
Որ շողալով ոտքիդ տակ,
կը հանէին ձայն մը շէն
Մետաքսահիւս քղանցքի։
Քաղաքն հեռու էր մենէ.
ժխորն հազիւ կը լսուէր
Ու երկնքէն էր կարծես,
Որ կ՛երթայինք, հողմավար՝
երկուքս մէյմէկ լուռ ստուեր։
Կ՛ողողէր մեծ լոյս մը մեզ։
Հոգիս իր բերքը տուած, մերկ էր,
հանդարտ՝ հողին պէս
Ու լի, յղի՝ նոր կեանքով։
Ու թուեցաւ ինձ կեանքի դուն այն մաքուր ոգին ես
Որ կը ծաղկի մահուան քով։
Նոյնպէս՝ իր յիշատակը ոգեկոչելու թող ծառայէ Սարաֆեանի «Մեր Գրականութեան թշնամիները» յօդուածէն արտատպուած անոր պատգամն ու յորդորը հայոց սերունդներուն.-
«Իրական պիտի ըլլար հայրենասիրութիւնը այն ատեն միայն, երբ ան տառապէր՝ ինչպէս կը տառապին սիրելի հիւանդի մը քով, առանց մեծ լաւատեսութեան, առանց անոր մահը արագացնելու ոճրագործութեան: Հայրենասէրը պիտի դողար իր ազգին մէն մի վայրկեանին վրայ, որպէսզի մասնիկ մը անգամ չկորսուի անկէ»։
