Դեկտեմբեր 18ի այս օրը, 46 տարի առաջ, անցաւոր այս աշխարհէն առ յաւէտ հեռացաւ հայ ժողովուրդի մեծարժէք տաղանդներէն Նիկողոս Սարաֆեան, որ հայոց սերունդներուն կտակեց գրական, գեղարուեստական եւ փիլիսոփայական անկորնչելու աւանդ մը՝ Նոր Ժամանակներու եւ Սփիւռքահայու խորհուրդն ու յուզաշխարհը վերծանող խորասոյզ եւ գեղեցկագոյն ստեղծագործական ժառանգութիւն մը։
Աշխարհին, կեանքին եւ մարդ էակին խորամոյն փիլիսոփայութեամբ, այլեւ անսպառ բարութեան եւ ազնուութեան զեղուն յոյզերով նայող ու պաշտող բանաստեղծն է Նիկողոս Սարաֆեան։ Արդի ժամանակներու եւ Սփիւռքցի Հայուն տարերքն ու ներաշխարհը իմաստասիրող, քննադատաբար ու ճշմարտութեան պաշտամունքով վերծանող, այլեւ ոգեղէն ուժով ջերմացնելու եւ ինքնամաքրման բովէն անցընելու տարերքին անձնատուր երգիչն է Նիկողոս Սարաֆեան։
Ինչպէս որ Սուրբ Զատիկին նուիրուած իր հռչակաւոր գրութեան մէջ դիտել կու տայ, Սարաֆեան ամբողջ գրականութիւն մը ստեղծագործեց ինքնահաւատարմութեամբ, անխոնջ պատգամելով, որ՝
«Կը սպասենք բանի մը։
«Կը հասնինք քիչ-քիչ իմացականութենէն վեր ճշմարտութեան մը: Կարելի չէ արդարեւ աւելի մեծ ուժ մը գտնել քան գութը անոր` որ կարեկցութեամբ նայեցաւ իր խաչին շուրջ դարձող զրահակիր ու յաղթիրան ձիաւորներուն, իրենք զիրենք իմաստուն ու քաջ կարծող քահանայապետներուն, եւ դատաւորներուն, որ քար մը կը կրէին միայն սրտի տեղ: Քար մը, որ սակայն շուտով կը փշրի:
«Կարելի չէ աւելի զօրաւոր բան մը գտնել մարդուն մէջ քան ազնուական այդ եսասիրութիւնը, որ կը մերժէ գռեհիկ անձնամոլութիւնն ու անարդարութիւնը, նախանձն ու մախանքը, բռնակալութիւնն ու դատողութիւնը, մեծամտութիւնն ու վայրագութիւնը:
«Հայը ունի այս բոլորը զգալու կարող սիրտը` թէեւ այդ սիրտը խոնջ է դարերով քարերուն զարնուելով, թախծոտ է եւ թափառական: Կը սպասէ այս բոլորին: Գիտենք, թէ չենք կրնար այլեւս բարութեամբ պատասխանել չարութեանց: Բայց այս բոլորը մեր երիկամունքները այրող կարօտներն են:
«Գիտենք, թէ կ’անցնին բոլոր գեղեցիկ խօսքերը: Բայց կը սիրենք բոլոր գեղեցկութիւնները»:
Հայ գրողի, մտաւորականի եւ իմաստասէրի ինքնատիպ համադրում մը կը մարմնաւորէ Սարաֆեան, որուն ստեղծած մեծարժէք գրականութիւնը որքան հարուստ եղաւ խոհականութեամբ ու իրաւ ճշմարտութեանց գեղեցիկ բխումով, նոյնքան բաբախուն եղաւ զուլալ ջուրի պէս հոսող ու ծարաւի հոգիներուն պապակը յագեցնող իր յուզականութեամբ։
Յաճախ մատնանշուած է, որ Նիկողոս Սարաֆեան իրաւամբ կը հանդիսանայ Սփիւռքահայ Կերպարի առջինեկ եւ իրաւ ներկայացուցիչներէն մէկը։ Կþարժէ նաեւ աւելցնել, որ Սարաֆեան եղաւ Եւրոպացի Հայու ուշագրաւ բնորդ մը, որ հայու իր արմատները երկարեց ու ամրապնդեց եւրոպական քաղաքակրթութեան հողին մէջ՝ մշակութային զարգացման եւ ինքնադրսեւորման իւրայատուկ համադրում մը մարմնաւորելով։
Պատանի տարիքին Հայասպանութեան արհաւիրքը տեսած, յետ-Եղեռնեան Պոլսոյ մէջ հայու իր ազգային կազմաւորումը ստացած ու երիտասարդութեան Փարիզ յայտնուած Սերունդին ամէնէն խոհուն եւ գեղագէտ ներկայացուցիչը հանդիսացաւ Նիկողոս Սարաֆեան։
Եթէ «Փարիզի Տղաքը» — Վազգէն Շուշանեան, Շահան Շահնուր, Բիւզանդ Թոփալեան, Շաւարշ Նարդունի, Զարեհ Որբունի, Նշան Պէշիկթաշլեան եւ ընկերներ — իրաւամբ հիմնադիրը հանդիսացան սփիւռքահայ գրականութեան, անոնց փաղանգին մէջ որոշապէս Նիկողոս Սարաֆեանի վիճակուեցաւ «Նոր Ժամանակներ»ու խորաթափանց երգիչը դառնալու արժանաւոր յառաջապահի դիրքը։
Ինչպէս որ առիթով մը Սարաֆեան ի՛նք խոստովանած է՝ «Լաւագոյն բանաստեղծութիւնը այն է ինծի համար, որ արտայայտութիւնն է ներքին մարդկային ողբերգական լինելութեան մը՝ յաւիտենական մարդուն մէջ»։ Այդ զգայնութեամբ եւ խոհականութեամբ՝ բանաստեղծ ու արձակագիր Նիկողոս Սարաֆեանը ապրեցաւ իր ժամանակաշրջանը, խորասուզուեցաւ ու պեղեց մարդկային կեցութեան նոր ժամանակներու ընդերքին զարգացող խմորումները եւ, գեղեցկագոյն հայերէնի ճարտարութեամբ, մեր սերունդներուն կտակեց բարձրարուեստ գրականութիւն։
Սարաֆեան հեռու մնաց Շահնուրի յուզական պոռթկումներու հեղեղէն, կամ՝ Շուշանեանի մարտունակ ու կրքոտ զեղումներէն։ Ստեղծեց խոհական գրականութիւն մը, որ ընթերցողին առջեւ բացաւ Սփիւռքցի Հայուն ուրոյն ներաշխարհը՝ անոր իւրայատուկ յոյզերուն եւ խոհերուն գեղարուեստական վերծանումովը յագեցած։ Այդ պատճառով ալ շատ ընթերցող չունեցաւ թերեւս, բայց անվիճելիօրէն կեանքի կոչեց իր տեսակի սփիւռքահայ ընթերցողը, որ Սարաֆեանի պրիսմակով հաղորդուեցաւ նոր ժամանակներու շունչով եւ սփիւռքեան՝ աքսորակա՞ն կեցութեան խորհուրդով։
1939ին լոյս տեսած «Հայ Գրագէտներու Բարեկամներ Մատենաշար»ի 11րդ հատորին կենսագրական հակիրճ տեղեկանքով՝
«Լճեցի ծնողքի մը վերջին զաւակը՝ Նիկողոս Սարաֆեան ծնած է 14 Ապրիլ 1902ին, նաւու մը մէջ, Պոլիս-Վառնա գծին վրայ։ Նախակրթութիւնը կը ստանայ նախ Վառնայի Ճիէրճեան, յետոյ Ազգային Վարժարանին մէջ, շուտով կþանցնի Ֆրէրներու վարժարանը։ Ընդհանուր Պատերազմին՝ մեծ եղբօր հետ կը մեկնի Ռումանիա, այնուհետեւ կը սկսի թափառական կեանք մը։ Պուքրէշէն Կալաց, յետոյ Օտեսա, Ռոստով, Նովորոսիսկ, երբ կը պայթի ռուսական յեղափոխութիւնը։ Քալելով կը կտրէ Ռումանիան։ Ծնողքը կը գտնէ Վառնայի մէջ, բայց շուտով կþանցնի Պոլիս, կը մտնէ Կեդրոնական Վարժարանը, զոր կþաւարտէ 1922ին եւ դարձեալ կþանցնի Պուլկարիա, յետոյ Ռումանիա։ 1923ին՝ Փարիզ։
«Գրած է արձակ եւ ոտանաւոր։ Աշխատակցած՝ «Հայրենիք», «Մենք», «Զուարթնոց», «Անահիտ» պարբերաթերթերուն։
«Իր առաջին գործն է բանաստեղծութեան հատոր մը՝ «Անջրպետի մը գրաւումը» (Փարիզ, 1928), յետոյ «14»ը՝ քերթուած (Փարիզ, 1933), «Իշխանուհին»՝ վիպակ (Փարիզ, 1934)։ Հրատարակելի ունի «Խարիսխէն հեռու» (վէպ), բանաստեղծութեանց երկու հատորներ՝ «Տեղատուութիւն», «Մակընթացութիւն», եւ պարբերաթերթերու մէջ տպագրուած վիպակներէն կազմուելիք հատոր մը։ Պատրաստ ունի նաեւ ուսումնասիրութիւն մը՝ «Զառիթափին վրայ»։ Ծածկանուն չէ գործածած»։
Ն. Սարաֆեանի «Տեղատուութիւն եւ Մակընթացութիւն» խորագրով մեծարժէք գործը, գրուած 1931-1938, մէկ հատորով հրատարակուեցաւ 1939ին (200 օրինակով)։ Յաջորդեց «Միջնաբերդ»ը, գրուած 1940-46, որ հրատարակուեցաւ 1946ին (500 օրինակով)։ Բանաստեղծական արձակի իր լաւագոյն գործը՝ «Վենսէնի անտառը», որ հրատարակուած էր Ա. Ծառուկեանի «Նայիրի»ի ամսագրի (Հալէպ) 1947ի համարներով, առանձին հատորով (խմբագրութեամբ Գ. Պըլտեանի) լոյս տեսաւ Փարիզ, 1988ին։
Իր ժառանգութեան մաս կը կազմեն նաեւ՝ «Միջերկրական»ը, հրատարակուած 1971ին Գրիգոր Շահինեանի խմբագրած «Ահեկան» հանդէսի էջերուն, Պէյրութ (առաջին տարբերակ մը 1962ին տպուած էր «Բագին»ի մէջ)։ «Տեսարանները, մարդիկ եւ ես» (խմբ. Գ. Պըլտեան», Երեւան, 1994), «Խարիսխէն հեռու» («Հայրենիք» ամսագիր), «Մանուկ Դուինեան» («Նայիրի» ամսագիր), «Ղուկաս այպանելին» («Զուարթնոց» հանդէսի էջերուն) եւ «Լոյսի ցաւեր կամ Մեծն Տիգրան եւ Ամլութեան Սատանան» («Ակօս» հանդէս, Պէյրութ)։
Սարաֆեանի գրական կազմաւորման վրայ իրենց բարերար ազդեցութիւնը ունեցան Պոլսոյ Կեդրոնական վարժարանի իր զոյգ ուսուցիչները՝ Յակոբ Օշական ու Վահան Թէքէյեան։ Յատկապէս Օշական միշտ մօտէն հետեւեցաւ իր նախկին աշակերտին գրական յառաջընթացին եւ հաւատքով սպասեց անոր նուաճումներուն, որոնք ըստ արժանւոյն իրականացան։
Սարաֆեան ամբողջ կեանք մը գրաշարութեամբ ապրեցաւ, նոյնիսկ իր գիրքերէն ոմանք, որոնց տպաքանակը 500ը չանցաւ ընդհանրապէս, անձնապէս ինք շարեց։ Բայց համեստ ու ժուժկալ իր կեանքը հարստացուց՝ ստեղծելով ժամանակի մաշումին դիմացող բարձրարուեստ գրականութիւն մը, որուն համար հայոց սերունդները միշտ վառ պիտի պահեն անոր անմեռ յիշատակը։
Նիկողոս Սարաֆեան իւրովի ապրեցաւ Սփիւռքեան Կեցութենէն բխող մարդու եւ հայու մեծ Խռովքը։ Իւրովի ընկալեց յատկապէս սփիւռքահայուն «ոգեղէն հայրենիք»ը, որ ազգային իր ինքնաճանաչման խարիսխը եղաւ եւ ներշնչման աղբիւր ծառայեց յուզական եւ խոհական այնպիսի՜ խոստովանութեանց, ինչպիսին է «Մեր Գրականութեան թշնամիները» խորագրեալ իր յօդուածէն արտատպուած հետեւեալ խորհուրդը հայոց սերունդներուն.-
«Իրական պիտի ըլլար հայրենասիրութիւնը այն ատեն միայն, երբ ան տառապէր՝ ինչպէս կը տառապին սիրելի հիւանդի մը քով, առանց մեծ լաւատեսութեան, առանց անոր մահը արագացնելու ոճրագործութեան: Հայրենասէրը պիտի դողար իր ազգին մէն մի վայրկեանին վրայ, որպէսզի մասնիկ մը անգամ չկորսուի անկէ»։
Հայ գրականութեան լուսաւոր այս դէմքի ոգեկոչման առիթով, իբրեւ նշխար հաղորդութեան, ընթերցողի ուշադրութեան կը յանձնենք Սարաֆեանի «Անձկութիւն» քերթուածը.
Կարօտը չէր ետիս ձգած քաղաքիս
Ու սէրը չէր ծովին, հովին. վախը չէր
Անծանօթին, որ կը ճզմէր իմ հոգիս,
Ափի մը դէմ երբ կանգ կ՛առնէր նաւը մեր։
Այլ երթալու մեծ սարսուռին պակասն էր
Որ կ՛ընէր զիս յանկարծ թշուառ, կը բանար
Մէջս պարապ մ՛երբ նոր երկրին առջեւ՝ մեր
Նաւուն խարիսխը կը քակուէր յամրաբար։
Արկածներու սպառնալիքն էր այդ պերճ
Որ կը պակսէր. հասնելու ցաւն էր, նման
Անոր, որ լեռն իր ոտքին տալէ վերջ,
Տխուր՝ կ՛առնէ վերադարձի իր ճամբան։
