102 տարի առաջ, Մեծ Եղեռնի արհաւիրքին մէջ, Ապրիլ 27ի այս օրը, նորածինի ճիչ մը կեանքով լեցուց Ալեքսանդրապոլի (Գիւմրիի ցարական անուանումը) մէջ, Ախուրեանի ափին գտնուող գիւմրեցի Թադէոսի եւ կարսեցի Աստղիկի գիւղական խարխուլ տունը։
Լոյս աշխարհ եկաւ Օննիկ Կարապետեան անուն-մականունով արու զաւակ մը, որ հազիւ երեք տարեկան եղած՝ պիտի որբանար հօրմէ, որուն թուրք զինուորները սպաննեցին՝ Հայոց Ցեղասպանութիւնը շարունակելու համար Արեւելահայաստանի վրայ կատարուած 1918ի թրքական արշաւանքին ժամանակ։
Թրքական խժդժութեանց հետեւած իրարանցումին մէջ, Օննիկ կորսնցուց մայրը, անպատսպար փողոցները թափառեցաւ՝ հացի եւ օթեւանի կարօտ, մինչեւ որ անտէր լքուած հարիւրաւոր շատ որբերու հետ զինք եւս յանձնեցին Ալեքսանդրապոլի որբանոցին խնամատարութեան։
Դառն ու դաժան մանկութիւն մը անցուց ապագայ մեծ բանաստեղծը, յաճախակի փախուստ տուաւ որբանոցի ճնշիչ մթնոլորտէն եւ, ինչպէս որ հետագային պիտի գրէր իր ինքնակենսագրութեան մէջ, «որբանոցից շատերն էին փախչում, մեծ մասը դէպի շուկայ, իսկ ես` դէպի Արփաչայի հովիտները` փնտռելու հայրիկիս բոստանը: Եւ մի վայրկեան ծաղիկների ու կակաչների մէջ մոռանում էի, որ որբ եմ…»: Այդ օրերու իր յուզաշխարհը կը խտացնէ եւ հայ որբերու սիրտը այնքան հարազատօրէն կը բանայ հօր նուիրուած բանաստեղծական հետեւեալ պատկերը՝
«Կը գար հայրս Շիրակի հովերի հետ իրիկուայ,
Կը շողշողար բահն ուսին, սարից ելնող լուսնի պէս…»
Աւելի ուշ, երբ արդէն թեւակոխած էր պատանեկութեան տարիքը, Օննիկ լրիւ հեռացաւ որբանոցէն եւ բառին բուն իմաստով փողոցի կեանք ապրեցաւ, մինչեւ որ այդ ձախորդ օրերուն մէջ յանկարծ փայլեցաւ, իր իսկ բնութագրումով՝ «ճակատագրական մի սուրբ վայրկեան»: Փողոցը պատահականօրէն հանդիպեցաւ հացը ձեռքին անցորդ խեղճ կնոջ մը: Սոված Օննիկը փորձեց փախցնել կնոջ հացը, բայց կինը բռնեց զինք եւ… սեղմեց կրծքին: Մայրն էր` Աստղիկը, որ վերջապէս գտած էր իր կորուսեալ որդին: Փաղաքշանքով «գիժ-ջան, գի՜ժ» կրկնելով՝ մայրը որդւոյն տարաւ տուն, որ հին ու կիսափուլ խրճիթ մըն էր: Եւ ճակատագրական այդ օրէն, մօր խօսքը սրբութիւն եւ օրէնք եղաւ Օննիկի համար, իսկ մօր գլխաւոր խորհուրդն էր`
«Արհեստ սովորիր… արհեստն է մարդուն ոսկէ բիլազուկ»:
Որբութեան եւ չքաւորութեան այդ տարիները ադամանդի պէս կոփեցին տաղանդը ստեղծագործական բնատուր շնորհներով օժտուած Օննիկի, որ հայ ժողովուրդի անմահ մեծերու երկնակամարին վրայ անմար աստղի իր տեղը գրաւեց իբրեւ Սիրոյ, Վիշտի եւ Հայոց Սրբազան Դատի զգայուն եւ խոհուն երգիչը՝ Յովհաննէս Շիրազ գրչանունով։
Շիրազ պատանի տարիքէն նետուեցաւ կեանքի ասպարէզ, բախտը փորձեց կօշիկի եւ հիսուածեղէնի արհեստներուն մէջ, բայց շուտով անդրադարձաւ, որ բանաստեղծութիւնն է իր կեանքի բուն եւ միակ ասպարէզը։ Սկսաւ ստեղծագործել 15 տարեկանէն եւ իր առաջին քերթուածները լոյս տեսան Լենինականի (Գիւմրիի խորհրդային անուանումը) հիւսուածեղէնի գործարանին գրական հրատարակութեան էջերուն։ 1935ին առանձին հատորով լոյս տեսաւ իր երեխայրիքը՝ «Գարնանամուտ»ը, որ անմիջապէս յափշտակուեցաւ ընթերցողներուն կողմէ եւ արագօրէն մեծ համբաւ ապահովեց քսանամեայ Շիրազին։
Եւ սկսաւ Շիրազի անկասելի վերելքը դէպի հայ քերթողութեան բարձունքը։
Սիրոյ եւ Վիշտի երգերով յատկանշուեցաւ Շիրազի մուտքը հայ գրականութեան անդաստանէն ներս եւ որքան ժամանակը թաւալեցաւ, այնքան պարզութիւնն ու խոհականութիւնը, գեղարուեստական քնարականութիւնը եւ ազգային յուզաշխարհը ադամանդի պէս բիւրեղացան Շիրազի ոճին մէջ, որ իբրեւ ինքնուրոյն դպրոց ԵՐԵՒՈՅԹ դարձաւ քսաներորդ դարու երկրորդ կիսուն՝ հայ գրականութեան վերազարթնումին վրայ իր տիրական դրոշմը դնելով։
Պատահական չէ, որ «Շիրազը հայ ժողովրդի վշտի դարաւոր մառախուղից ծագած աստղն է» վկայեց վարպետը՝ Աւետիք Իսահակեան։
Իսկ Ուիլեըմ Սարոյեան պարզապէս արժանին կը մատուցանէր Հայուն Սիրտը այդպէ՛ս հարազատօրէն, ջերմութեամբ եւ խորութեամբ աշխարհին առջեւ բացող Շիրազին, երբ կը հաստատէր, թէ «Շիրազ մեծ տաղանդ մըն է: Անիկա մեծ, մեծ անուն ունի՝ մենք շատ կը գնահատենք անոր գոյութիւնը… Շիրազ թանկագին հոգի մըն է, ես շատ կը ցանկանամ լուրեր առնել անոր գրութիւններէն, լսել զանոնք: Ան տաղանդ է, մենք պէտք է հպարտ զգանք՝ մեծ պատիւ համարենք անոր հետ ծանօթ ըլլալը»:
Եւ իրապէս Շիրազ իր կենդանութեան եղաւ ապրող առասպել մը հայ ժողովուրդի կեանքին մէջ, ոչ միայն քաղաքամայր Երեւանի համար, ուր գրեթէ ամէնօրեայ իր գրական հաւաքները կ’ունենար փողոցը՝ Աբովեան, Ամիրեան եւ Տէրեան փողոցներու խաչմերուկներուն, իր երկրպագուներու հետ հանդիպումներով, այլեւ աշխարհասփիւռ հայաշխարհի մօտ թէ հեռու ափերուն, ուր հայութեան նորահաս սերունդները իր բանաստեղծութիւններով երգեցին Սէրը, Հայոց Վիշտը, Մօր պաշտամունքը եւ, մանաւանդ, Հայկական Հարցը արդար լուծման արժանացնելու պահանջատիրական պայքարը։
Հայաշունչ մթնոլորտի մէջ կազմաւորուած ո՞ր հայը, այսօր, կրնայ մտահան ընել իր պատանեկութեան սորված եւ արտասանած Շիրազի «Ամենայն Սրտով»ը, որ ամբողջ ազգային զարթօնքի մը պատգամը դարձաւ՝
«Ամենայն սրտով բողոքում եմ ես մարդու անարդար վճիռի համար։
Անիծում եմ ես մարդուն նենգաւոր, որ նա ընտրել է պղծուած ճանապարհ.
Ատում եմ հոգով օրէնքներ շատ-շատ, որ ծանրացել են մարդկանց ուսերին
Եւ ստիպում են կեղծել, քծնուել, գովել անարժան, տգէտ բարքերին:
Ես բողոքում եմ, իրաւունք ունեմ գանգատ գրելու ամբողջ աշխարհին,
Որ հայոց հողը ետ վերադարձուի եւ տրուի պանդուխտ, տառապող հային,
Ես ցանկանում եմ մէկ անգամ տեսնել քարտէզը հայոց անծայր երկրի,
Դրանից յետոյ եթէ մեռնեմ էլ, իմ հոգին ուրախ եւ յաւերժ կ’ապրի:
Ինչո՞ւ է հայը պանդուխտի ցուպով այսօր թափառում ամբողջ աշխարհում,
Օտարի հողում կեղծուած ու տանջուած, հեռու հիւսիսում կամ անապատում,
Ի՞նչ է նա կորցրել Սուդանում կիզիչ, կամ Հնդկաստանում հեռու հեռաւոր,
Ինչո՞ւ է հայը բեկորներ դարձել, նա չունի հանգիստ, նա չունի անդորր:
Խեղճ պանդուխտ հային հո՛ղ է հարկաւոր, ոչ օտար երկրում, այլ իր սեփական,
Եւ երբ ունենայ նա հողը նորից, դուրս կը շպրտի ցուպն օտարութեան,
Անհուն հրճուանքով կը շտապի հեռուից դէպի Ղարս, Իգդիր, Վան կամ Արդահան,
Նորից կը լսուի հորովելը հին, նորից կը ծխայ ծուխը հայկական:
Օտարի ձեռքից հինգ հարիւր տարուան հողերը այսօր ետ են գրաւում,
Օրէնք է, ու մենք էլ ենք ասում, որ հողը տիրոջն է միայն պատկանում.
Բայց ինչի՞ խօսել ուրիշի մասին եւ միշտ մոռանալ ցաւը սեփական,
Ինչո՞ւ վաստակել, որ ուրիշն ուտի, մոռանալ քաղցը հարազատ մանկան:
Ոչ, բաւական է , չպէտք է լռել, երազել քիչ է, պէտք է պայքարել,
Քառասուն տարին դեռ նոր է անցել, հայոց հողերը պէտք է պահանջել,
Քարտէզի վրայ դեռ շատ անուններ մինչեւ օրս էլ հինն են մնացել
Նոյնն են մնացել քաղաքներ, գիւղեր, շէներ ու գետեր եւ հին ամրոցներ:
Սահմանին թիկնած Արարատն է սէգ, իրեն լանջերով, զմրուխտ կուսական,
Արարատն է սիմբոլը հայոց, միշտ թովչանքով լի, քաղցր մայրական,
Իսկ այն կողմ հեռւում, Բինգէոլն է լքուած, սգուորի նման, սեւ ամպերի մէջ,
Վանայ եւ Նազիկ լճերն են նիրհում, Աղթամարն է մեր արտասւում անվերջ:
Այս բոլորը դուք տեսնում էք հայեր եւ այն թողել էք բախտի պատմութեան,
Լոկ ցանկանալով հարցեր չեն լուծւում, ա՛յս է մեզ ասում կեանքը այժմեան,
Պէտք է պայքարել, պէտք է պայքարել եւ պէտք է սոսկալ մահից սեփական,
Մահուան գնով էլ պարտաւոր ենք մենք միացեալ տեսնել հողը հայկական»:
Այսպէ՛ս պատգամեց եւ այսօրինակ պատգամներով իր կեանքը իմաստաւորեց Յովհաննէս Շիրազ, որ մինչեւ իր վախճանը՝ 1984 թուականի Մարտ 14ը, կանգուն մնաց պատնէշի վրայ՝ մեր սերունդներուն կտակելով երգը Հայաստանի։
Ինչպէս որ «Ցնորք չի եղել Հայոց վիշտը մեծ» խորագրով իր քերթուածին մէջ կը վկայէ, Շիրազ անխոնջ երգեց ճակատագիրը հայոց՝ ամբողջ աշխարհին յիշեցնելու համար, որ՝
«Ցնորք չի եղել Հայոց վիշտը մեծ
Ու թէ հառաչէր մի հայ բանաստեղծ
Թէ չար դարերի հողմերով քշուած
Լուսնի վրայ էլ հայեր կան ցրուած…
Ես կը հաւատամ այդ դառը խօսքին
Ես կը հաւատամ, որ լուսինն անգամ
Ծանօթ է բոկոտն հայ թափառ ոտքին
Ու դրանից է նա թախծում այսքան:
Ա՜խ քո էլ բախտն է լուսնկան լալիս
Դու էլ ես պանդուխտ իմ ազիզ Մասիս
Բայց քեզնից էլի կարօտս եմ առնում,
Երբ քեզ եմ նայում մի լեռ եմ դառնում
Մինչ հազար ծովեր դեռ այն կողմ ցրուած
Որքա՜ն Մասիսներ դեռ ունեմ գերուած
Ես դարեր խաբուած դարերով զարկուած
Նոր եմ բռունցքւում լեռներում իմ լուրթ
Ես որդեկորոյս բայց յոյսով փրկուած
Ես մի Հայ մի Հայր մի Հայ ժողովուրդ»…
Յուշատետրի սիւնակը նեղ կու գայ լիիմաստ պարփակելու Յովհաննէս Շիրազ երեւոյթը՝ իր մեծութեամբ եւ անմահ պատգամով։
Բայց այսքանը թող յարգանքի մոմ մը վառէ հայ ժողովուրդի Սիրտը այդպէս շռայլօրէն աշխարհին առաջ բացած անմահ բանաստեղծի յիշատակին։
