Մարտ 6ի այս օրը, 112 տարի առաջ, 49 տարիքը նոր բոլորած՝ մեր աշխարհէն առյաւէտ հեռացաւ հայկական երաժշտութեան մեծարժէք վարպետներէն Մակար Եկմալեան։
«Հայկական Հանրագիտարան»ը հետեւեալ խիտ գնահատականով կը ներկայացնէ հայկական երաժշտութեան երախտաշատ ռահվիրային գործն ու արժէքը.
«Կոմպոզիտոր, խմբավար եւ մանկավարժ՝ Մակար Եկմալեանն իր ստեղծագործութեամբ ու մանկավարժական գործունէութեամբ մեծապէս նպաստել է ազգային երաժշտական դպրոցի ձեւաւորմանը, մշակել է հայկական մոնոդիաների (միաձայն երգեցողութիւն) բազմաձայնման սկզբունքները, հիմնադրել օրատորիա-կանտատի եւ ռոմանսի ժանրերը:
«… Դեռեւս ուսանողական տարիներին կատարել է ժողովրդական եւ հոգեւոր մեղեդիների խմբերգային մշակումներ: Նրա ստեղծագործութեան մէջ առանձնանում է ընդարձակ քնարավիպական «Պատարագ»ը, որը գրուած է երգչախմբի համար՝ առանց նուագակցութեան: Հետագայում այն բարձր են գնահատել կոմպոզիտորներ Ֆերենց Լիստը, Կամիլ Սեն-Սանսը եւ ուրիշներ»:
Հայ ազգային, հոգեւոր ու ժողովրդական երաժշտութեան մեծատաղանդ վարպետը ծնած է 2 Փետրուար 1856ին Վաղարշապատի մէջ (Էջմիածին), Գրիգոր Եկմալեանի գիւղական համեստ յարկին տակ։
1872ին, աւարտելով Ս. Էջմիածնի Ժառանգաւորացը, Եկմալեան անվարան նուիրուեցաւ հայ հոգիին ձայնային խորագոյն լարերն ու թրթռացումները յայտնագործելու եւ վերծանելու առաքելութեան։
1873էն սկսեալ, Ն. Թաշճեանի ղեկավարութամբ, ընտելացաւ հայկական նոթագրութեան եւ մասնակցեցաւ հայ հոգեւոր երգերու ձայնագրութեան ու ժողովածուներու պատրաստութեան։
1874ին արդէն սկսաւ երգեցողութիւն եւ հայ եկեղեցւոյ երաժշտութեան տեսութիւն դասաւանդել Գէորգեան Ճեմարանի մէջ՝ միաժամանակ մշակելով իր սեփական երաժշտական ընդունակութիւնները։
1877ին կոչումը զինք առաջնորդեց դէպի Ս. Փեթերսպուրկ, որ ժամանակաշրջանի հոգեմտաւոր պատրաստութեան եւ գեղարուեստի արարման մեծագոյն կեդրոններէն կը հանդիսանար։ Մինչեւ 1891 Եկմալեան ապրեցաւ Փեթերսպուրկի մէջ. 1879ին ընդունուեցաւ Երաժշտանոց ու 1888ին աւարտեց Ն.Կ. Սոլովչովի երաժշտական դասարանը։
Եկմալեանի երաժշտական ստեղծագործութեան վրայ մեծ դեր ունեցաւ ուսումնառութիւնը։ Բարձրագոյն իր ուսման եւ երաժշտական ընդունակութիւններու մշակման վրայ հիմնական ու բարերար ազդեցութիւն գործեցին յատկապէս Ն. Ռիմսկի Կորսակովի երաժշտական դասարանի իր պարապմունքները։ Ուսումնառութեան եւ ստեղծագործական կազմաւորման այդ ամբողջ շրջանին՝ Եկմալեան հայ հոգեւոր երաժշտութեան խմբերգային մշակումներ կատարեց եւ վարեց դպրապետութիւնը Փեթերսպուրկի հայոց եկեղեցւոյ։
Աննա Ասատրեանի վկայութեամբ՝ «Փեթերսպուրկի երաժշտանոցէն շրջանաւարտ Եկմալեանը 1891ին կը հրաւիրուի Թիֆլիսի Ներսիսեան դպրոցը՝ որպէս երաժշտութեան դասատու եւ երգեցիկ խումբի ղեկավար: «Նրա պահանջով երաժշտութեան դասերը բոլոր դասարաններում լինում են պարտադիր, շաբաթական երկու ժամ: Եկմալեանը հիմնովին վերակազմում ու մեծացնում է դպրոցի արական երգեցիկ խումբն ու պարապմունքների ժամերը հասցնում շաբաթական վեց ժամի: Եկմալեանի առաջին գործերից մէկն է լինում ընտրել երաժշտականօրէն առաւել ընդունակ տղաներին եւ առանձին խնամքով ու հոգատարութեամբ վերաբերուել նրանց, յատուկ ծրագրով արտադասարանային պարապմունքներ անցկացնել եւ առհասարակ ուղղութիւն տալ նրանց։
«Ներսիսեան դպրոցի քառաձայն երգեցիկ խումբն արագօրէն ձեռք է բերում արհեստավարժ բարձր մակարդակ, եւ 1894-1895 թուականներին նրա հռչակը տարածւում է Անդրկովկասում ու նրա սահմաններից դուրս: «Հայութիւնը իր բովանդակ կեանքին մեջ,- հետագայում կը յիշի «Տարօնի սոխակ» Արմենակ Շահմուրատեանը,- Եկմալեանի Ներսիսեան վարժարանի խումբին պէս նմանը ունեցած չէ: Ռուս քրիթիկները (քննադատները) գրած են, թէ «Եկմալեանի խումբը ամբողջ մայր կայսրութեան եկեղեցական խումբերէն է՛ն աղէկներէն է»: Ամէն Կիրակի, Թիֆլիս, վանքի եկեղեցին ու բակը խռնուած էր ամէն ազգի երկսեռ բազմութեամբ, իր՝ Եկմալեանի քառաձայն խումբը կ’երգէր»:
Մակար Եկմալեան մինչեւ 1902 հայոց երաժշտութիւն դասաւանդեց Ներսիսեան վարժարանի մէջ, արական երգչախումբ կազմեց ու ղեկավարեց, հայ երաժիշտներու սերունդ հասցուց, այդ շարքին՝ Կոմիտասին հայ հոգեւոր երաժշտութեան տեսութիւն սորվեցուց եւ, միաժամանակ, մեծ եռանդով ստեղծագործեց։
Պատահականօրէն չէր, որ հայ երաժշտութեան ճառագայթող հանճարը՝ Կոմիտաս Վարդապետ, իր ուսուցիչին նուիրուած առանձին աշխատութեան մը մէջ, հետագային պիտի վկայէր, թէ՝
«Հայոց երաժշտական անդաստանին մէջ Մակար Եկմալեանն անդրանիկ տունկը տնկեց»:
Մակար Եկմալեան թէեւ երկար կեանք չունեցաւ, այդուհանդերձ՝ հայ ժողովուրդին ժառանգ թողուց ազգային, հոգեւոր ու ժողովրդական երաժշտութեան մեծ հարստութիւն մը, որուն հոգեւոր կոթողական նուաճումը հանդիսացաւ «Ս. Պատարագ»ը։ Այս իմաստով դիպուկ է Վարպետի ծննդեան 150ամեակին առիթով, «Ազգ»ի էջերուն, Մարիետա Մակարեանի կատարած արժեւորումը.- «Մակար Եկմալեանի թողած ժառանգութեան եւ հայ կոմպոզիտորական արուեստի դրսեւորումներից մէկն է հայաստանեայց առաքելական եկեղեցու Սուրբ Պատարագի մշակումը, որն իրականացրել է երեք տարբեր երգչախմբային կազմերի համար. եռաձայն՝ արական, քառաձայն՝ արական եւ քառաձայն՝ երկսեռ»:
Հայ Հոգիին ամէնէն թովիչ երգերը կը պարտինք Եկմալեանի — վաղ-գիւղական «Քելէ, քելէ խորոտ աղջիկ»ի օրինակով մշակումներէն մինչեւ քաղաքային «Սիրուհիս քեզ համար» եւ «Աղջիկ դու սիրուն»ը, աշուղական «Վարդ կօշիկս»ը, հայրենասիրական «Ազնիւ ընկեր»ը, «Ձայնը հնչեց»ը, «Քաջ Զէյթուն»ը, «Ով Հայոց Աշխարհ»ն ու «Թաղումն քաջորդոյն» երգերը։
Մակար Եկմալեան կը հանդիսանայ հայ ազգային երաժշտութեան ինքնուրոյն ոճին եւ բարձրարուեստ արժէքներուն արհեստավարժ մշակման ու կատարելագործման շարժումին յառաջապահներէն մէկը՝ Տիգրան Չուխաճեանի եւ Քրիստափոր Կարա-Մուրզայի հետ։
Ինչպէս որ Եկմալեանի սաներէն եւ իր կարգին հայ երաժշտութեան մեծատաղանդ վարպետներէն Ռոմանոս Մելիքեան պիտի վկայէր, իր սիրուած ուսուցիչին մահուան 10րդ տարելիցին առիթով, 1915ի Մարտ 6ին «Թատրոն եւ Երաժշտութիւն» հանդէսի էջերուն՝ «Անմահ է Մակար Եկմալեանը, ինչպէս անմահ յաւիտենական է գեղեցիկը միայն»։
Իսկ երաժշտագէտ փրոֆ. Ռ.Ա.Աթայեան, որ հիմնական ներդրում ունեցած է երկար տասնամեակներ, յատկապէս խորհրդային դարաշրջանին, անիրաւօրէն թերագնահատուած եւ լիարժէք չճանչցուած Եկմալեանի ժառանգութիւնն ու տաղանդը մոռացման փոշիներէն փրկելու եւ ըստ արժանւոյն գնահատելու գործին մէջ, հետեւեալ վկայութեամբ կը խտացնէ Եկմալեանի տեղն ու արժէքը հայ ժողովուրդի հոգեմտաւոր հարստութեան մէջ.-
«Մակար Եկմալեանի ստեղծագործական ժառանգութիւնը անցեալի հայ ազգային արհեստավարժ (պրոֆեսիոնալ) երաժշտութեան մէկ ամբողջական ու նշանակալից բաժինը կը կազմէ։ Այդ ժառանգութիւնը ունի ոչ միայն խոշոր պատմական, այլեւ մնայուն գեղարուեստական արժէք։ Անիկա հարուստ է իր իմաստային (թեմատիկ)-գաղափարական բովանդակութեամբ։ Անոր մէջ դրուած եւ նորարարական լուծում են ստացած հայկական երգահանական (կոմպոզիտորական) ոճի ու վարպետութեան կարեւոր խնդիրներ։ Կարա֊Մուրզայէն յետոյ Եկմալեանի ստեղծագործութիւնը հայ արհեստավարժ երաժշտութիւնը բարձրացուց նոր մակարդակի մը, կարեւոր դեր խաղաց ազգային երգահանական դպրոցի ձեւաւորման գործին մէջ եւ նախապատրաստեց Կոմիտասի երեւան գալը։ Եկմալեանի գործունէութիւնը հաւասարապէս էական նշանակութիւն ունեցաւ նաեւ հայ երաժշտական մանկավարժութեան եւ կատարողական արուեստի զարգացման բնագաւառէն ներս»։
Մակար Եկմալեան 1856-1905
Մակար Եկմալեան (1856-1905). Հայոց ազգային, հոգեւոր ու ժողովրդական երաժշտութեան մեծատաղանդ վարպետն ու երախտաշատ ուսուցիչը Ն.