­Ղա­րա­բա­ղի մա­սին

­Միհ­րան ­Քիւր­տօղ­լեան

Ը­սինք ար­դէն, որ ­Ղա­րա­բա­ղը իբ­րեւ ­Հա­յաս­տա­նի ան­բա­ժան մաս՝ պատ­մու­թեան մէջ կազ­մած է ա­նոր 15 նա­հանգ­նե­րէն մէ­կը, ո­րու տա­րա­ծու­թիւ­նը լեռ­նա­յին ու դաշ­տա­յին շրջան­նե­րով 8.100 քառ. քլմ. է: ­Ժա­մա­նա­կի ըն­թաց­քին թշնա­մի յար­ձա­կում­նե­րէն պաշտ­պա­նո­ւե­լու հա­մար բնակ­չու­թիւ­նը ամ­րա­ցաւ լեռ­նա­յին շրջան­նե­րը, ուր շատ ա­ւե­լի ա­պա­հով կը զգար, իսկ դաշ­տա­յին բաժ­նին մէջ բնա­կու­թիւն հաս­տա­տե­ցին ե­կո­ւոր ցե­ղե­րը, այ­սինքն այդ ցե­ղե­րու խառ­նուրդ՝ այ­սօ­րո­ւան ա­զե­րի-թա­թար­նե­րը:
­Ղա­րա­բաղ (սեւ այ­գի) թրքե­րէն ա­նու­նը գոր­ծա­ծա­կան դար­ձած է 15րդ ­դա­րէն, թուրք-թա­թա­րա­կան ցե­ղե­րու յար­ձա­կում­նե­րէն ետք: ­Թէ ին­չո՞ւ այդ­պէս կո­չո­ւած է, բա­ցատ­րու­թիւ­նը եր­կուք է: Ըստ ­Ղա­րա­բա­ղի հա­յե­րուն՝ յար­ձա­կող­նե­րը այն­քան շատ զո­հեր տո­ւած են, որ ի նշան սու­գի շրջա­նը ա­նո­ւա­նած՝ ­Սեւ այ­գի: ­Կայ նաեւ տե­սա­կէտ, որ հայ­կա­կան Ար­ցախ ա­նու­նը կազ­մո­ւած է «ար» եւ «ցախ» բա­ռե­րէ, որ կը նշա­նա­կէ լեռ (ար-ար-ատ), որ ցա­խե­րով, այ­սինքն թու­փե­րով (թե­րեւս՝ սեւ մորմե­նի) լե­ցուն է: Ըստ այս բա­ցատ­րու­թեան կա­րե­լի է հա­մա­րել, որ «­Ղա­րա­բաղ» թրքե­րէն ա­նու­նը հա­յե­րէ­նին գրե­թէ բա­ռա­ցի թարգ­մա­նու­թիւնն է: ­Յա­մե­նայն­դէպս, ­Լեռ­նա­յին ­Ղա­րա­բա­ղի հայ­կա­կան ա­նու­նը Ար­ցախ է, որ կը տա­րա­ծո­ւի ­Հա­յաս­տա­նի հիւ­սիս ա­րե­ւել­քը՝ ­Կով­կա­սեան լեռ­նե­րու մէջ բլուր­նե­րով շրջա­պա­տո­ւած եւ ան­տառ­նե­րով հա­րուստ շրջան մը՝ 4400 քառ.քլմ. տա­րա­ծու­թեամբ: ­Կեդ­րոն մայ­րա­քա­ղա­քը՝ Ս­տե­փա­նա­կերտ, հա­մայ­նա­վար գոր­ծիչ՝ Ս­տե­փան ­Շա­հու­մեա­նի ա­նու­նով: Իսկ գլխա­ւոր քա­ղա­քը՝ ­Շու­շի, որ կա­ռու­ցո­ւած է լե­րան մը կո­ղին եւ որ ան­ցեա­լին եր­կար ժա­մա­նակ ե­ղած է մշա­կու­թա­յին կեդ­րոն: Ար­ցա­խի պատ­մա­կան ճա­կա­տա­գի­րը բնա­կա­նա­բար կազ­մած է ան­բա­ժան մա­սը ­Հա­յաս­տա­նի ճա­կա­տագ­րին: ­Պատ­մու­թեան ըն­թաց­քին, ար­տա­քին յար­ձա­կում­նե­րու պատ­ճա­ռով՝ երկ­րին տար­բեր շրջան­նե­րը կրած են սահ­մա­նա­յին ու ազ­գագ­րա­կան փո­փո­խու­թիւն­ներ, բայց եւ այն­պէս Ար­ցախն ու ար­ցախ­ցին միշտ պա­հած են հայ­կա­կան ի­րենց էու­թիւ­նը, հա­կա­ռակ սել­ճուք­նե­րու, մոն­կոլ-թա­թար-թիւրք­մէն ցե­ղե­րու եւ ու­րիշ­նե­րու վայ­րագ յար­ձա­կում­նե­րուն: Ար­ցա­խը գլխա­ւոր­նե­րէն մէկն է ­Հա­յաս­տա­նի այն շրջան­նե­րէն, որ թրքա­կան ու պարս­կա­կան յար­ձա­կում­նե­րու են­թա­կայ ըլ­լա­լով եւ օ­տա­րի տի­րա­պե­տու­թեան տակ գտնո­ւե­լով հան­դերձ՝ կառ­չած մնա­ցած է իր հո­ղին, ազ­գա­յին ա­ւան­դու­թիւն­նե­րուն, ա­զա­տու­թեան ձգտու­մին:
17րդ ­դա­րուն, պարս­կա­կան տի­րա­պե­տու­թեան շրջա­նին, Ար­ցա­խի մէջ գո­յա­ւո­րո­ւե­ցան հինգ «մե­լի­քու­թիւն­ներ»՝ իշ­խա­նա­կան ըն­տա­նիք­ներ, ո­րոնց ղե­կա­վա­րու­թեան տակ հա­յու­թիւ­նը դի­մադ­րե­լով պարս­կա­կան ու թրքա­կան յար­ձա­կում­նե­րուն ոչ միայն ու­նե­ցած է կի­սան­կախ կեանք, այ­լեւ սկիզ­բը դրած հայ­կա­կան ա­զա­տագ­րա­կան շար­ժու­մին, ձգտե­լով ան­կա­խու­թեան, որ ­Հա­յաս­տան կորսն­ցու­ցած էր 1045 թո­ւա­կա­նէն ի վեր, ­Բագ­րա­տու­նեաց թա­գա­ւո­րու­թեան կոր­ծա­նու­մէն ետք:

­Պատ­մա­կան ակ­նարկ (հպան­ցիկ)

Ինչ­պէս ­Հա­յաս­տա­նը, նոյն­պէս եւ Ար­ցա­խը յա­ջոր­դա­բար ին­կաւ ա­րաբ­նե­րու (8-րդ ­դար), սել­ճուք թուր­քե­րու (11-րդ ­դար), ա­պա մոն­կոլ-թա­թար­նե­րու տի­րա­պե­տու­թեան տակ (13-15 դար): ­Հե­տա­գա­յին, օս­մա­նեան թուր­քե­րու ե­րե­ւու­մով փոխն ի փոխ եւ ժա­մա­նակ առ ժա­մա­նակ շրջա­նին տի­րե­ցին ­Թուր­քիան ու ­Պարս­կաս­տա­նը՝ մին­չեւ 1805 թո­ւա­կա­նը, երբ ցա­րա­կան ­Ռու­սիան քա­ղա­քա­կան բեմ գա­լով գրա­ւում­նե­րու սկսաւ: Այդ եր­կու­քի տի­րա­պե­տու­թեան շրջա­նին՝ 17րդ ­դա­րու երկ­րորդ կէ­սին, հա­րե­ւան եր­կու նա­հանգ­նե­րէն՝ Ար­ցա­խէն եւ ­Սիւ­նի­քէն ծայր ա­ռաւ ա­զա­տագ­րա­կան շար­ժում մը, ո­րուն ա­մէ­նէն ե­ռան­դուն գոր­ծի­չը հան­դի­սա­ցաւ Ար­ցա­խի իշ­խա­նա­կան ը­ն­տանի­քէն ե­րի­տա­սարդ մը՝ Իս­րա­յէլ Օ­րի: ­Հե­տա­գա­յին, ­Ռու­սիոյ քա­ջա­լե­րան­քով եւ ­Դա­ւիթ պէ­կի ղե­կա­վա­րու­թեամբ այդ շար­ժու­մը վե­րա­ծո­ւե­ցաւ զի­նեալ յա­ջող ապս­տամ­բու­թեան եւ Ար­ցա­խը կարճ ժա­մա­նա­կով մը (1723-28) ան­կա­խա­ցաւ: Ա­մէն պա­րա­գա­յի, ­Հա­յաս­տա­նի տի­րա­պե­տու­թեան հա­մար ռու­սա­կան յա­ռաջ­խա­ղաց­քը դուռ բա­ցաւ ռուս-պարս­կա­կան եւ ռուս-թրքա­կան պա­տե­րազմ­նե­րու, ո­րու հե­տե­ւան­քով մեր հայ­րե­նի­քը ե­րե­քի բաժ­նո­ւե­ցաւ՝ վե­րոն­շեալ ե­րեք պե­տու­թիւն­նե­րու մի­ջեւ եւ ա­նոնց տի­րա­պե­տու­թեան տակ:
­Ռու­սիա, ի­րեն դաշ­նա­կից ու­նե­նա­լով հա­յերն ու վրա­ցի­նե­րը, կը փոր­ձէր գրա­ւել Անդր­կով­կա­սը եւ միաց­նել իր կայս­րու­թեան: ­Յաղ­թա­կան պա­տե­րազմ­նե­րէ ետք, ի վեր­ջոյ ­Պարս­կա­կան ­Թիւք­մեն­չա գիւ­ղին մէջ 1828ին կնքո­ւած դաշ­նագ­րով ­Ռու­սիա ­Պարս­կաս­տա­նէն կը խլէր Ա­րե­ւե­լեան ­Հա­յաս­տա­նը եւ տէր կը դառ­նար ա­նոր: Ատ­կէ ա­ռաջ իր կայս­րու­թեան միա­ցու­ցած էր ար­դէն Ար­ցա­խը, ­Սիւ­նի­քը եւ ­Պա­քո­ւի խա­նու­թիւ­նը՝ կարգ մը այլ շրջան­նե­րով միա­սին: Ա­րեւմ­տեան ­Հա­յաս­տա­նը կը շա­րու­նա­կէր մնալ օս­մա­նեան տի­րա­պե­տու­թեան տակ:
­Պէտք է խոս­տո­վա­նիլ, որ ռու­սա­կան տի­րա­պե­տու­թեան տակ Ա­րե­ւե­լեան ­Հա­յաս­տա­նը յա­րա­բե­րա­բար ու­նե­ցաւ կեան­քի ու ստա­ցո­ւած­քի ա­պա­հո­վու­թիւն եւ դար­ձաւ ազ­գա­հա­ւաք­ման ու գո­յա­տեւ­ման հաս­տա­տուն կայք, բայց եւ այն­պէս կրեց նաեւ գա­ղու­թա­տի­րու­թեան դառ­նու­թիւն­նե­րը:
(­Շա­րու­նա­կե­լի)