Հայուհին. ռուսական բալետի փառքը
Հայկական ծագում, հայկական հետք՝ ամենուրէք…
«Նա ամէն ինչ գիտէր մարմնի մասին…»
ՄԱՐԻԱ ՄԱՐԿՈՍԵԱՆ
Վագանովա՝ նոյն ինքը ռուսական դասական բալետի տեսութեան հիմնադիր, ժողովրդական արտիստուհի, մանկավարժ։
Ռուսական արուեստի պատմութեան մէջ իր բացառիկ դերը եւ ներդրումը ունեցած հայկական ծագում ունեցող Ագրիպինա Եակովլեւնա (Յակոբի) Վագանովան-Վահանեան ծնուել է 1879թ. Յունիս 14ին, Սանկտ-Պետերբուրգ՝ հայի ընտանիքում: Նրա հայրը` Յակոբ Վահանեան-Վագանով, արմատներով պարսկահայ է եղել։ Ծառայել է որպէս ենթասպայ Աստրախանում: Ընտանիքը ունեցել է երեք դուստր, Ագրիպինա Վագանովան կրտսեր զաւակն էր. ապրել են վատ, ծանր, դժուարին պայմաններում։ Նրա հայկական ծագումի մասին շատ քիչ է խօսուել եւ նշուել, սակայն հայուհու նրա շեշտակի դիմագծերը եւ աշխատասիրութիւնը «խօսել» են այդ մասին։
Վագանովան այն մեծութիւնն է եղել, որ Հոկտեմբերեան յեղափոխութիւնից յետոյ շունչ է տուել ռուսական բալետին. «Այդ դժուարին տարիներին շատերը մեկնեցին ու լքեցին երկիրը, իսկ Վագանովայի մնալը փրկութիւն էր ռուսական բալետի զարգացման համար։ Ասում են, որ Լենինը յատուկ նշանակութիւն չտալով՝ նոյնիսկ ցանկացել է փակել տալ բալետի դպրոցները։ Սակայն, Վագանովայի պայքարը, որ բալետը կայսերական խաղալիք — հաճոյք չէ, այլ՝ արուեստ, մեծ ջանքերի շնորհիւ արժանի նպատակին է հասել, եւ նրա շնորհիւ էլ կայացել է ռուսական բալետի դպրոցը»,- ասել է ռուսական ժող. արտիստ Նիկոլայ Ցիսկարիձէն հեռակայանի հարցազրոյցներից մէկում։
Ծաղրանքից եւ նուաստացումից՝ դէպի փառք
10 տարեկանում Ագրիպինան ընդունուել է Սանկտ Պետերբուրգի թատերական ուսումնարանի բալետի բաժինը, որտեղ աշխատում էր նաեւ նրա հայրը՝ որպէս տոմսակների ընդհանուր հսկիչ: Իրականութիւնն այն էր, որ աղքատ ընտանիքների երեխաներին անվճար գիշերօթիկ կեցութիւն էին տրամադրում:
Համառ եւ պայքարող Վագանովայի համար, ուրեմն, պարուհի դառնալը մանկութեան երազանք չի եղել, սակայն, ժամանակի ընթացքին նա սաստիկ սիրել է բալետը եւ իրեն համեմատելով իր հարուստ պարընկերուհիների հետ՝ հասկացել, որ յաջողութեան հասնելու իր միակ ելքը աշխատասիրութիւնն է: Այսպիսով, նրա համար ո՛չ թէ երազանք, այլ նպատակ է դարձել բալերինա դառնալը եւ յաջողութեան հասնելը։ Նա ապագայում առանց բալետի իրեն չի պատկերացրել:
Իսկ կեանքի ճանապարհը բարդ էր անխուսափելիօրէն եւ դժուարութիւններով լի…
Կարճահասակ, ուժեղ ոտքեր, ծանր ձեռքեր… Սաստիկ անհամապատասխան մարմնի տուեալներ ունէր նա բալետի պարուհու չափանիշների համար։ Եւ բոլոր քննադատներից աւելի լաւ գիտէր ինքն իր թերութիւնները, սակայն՝ յաղթահարեց. մեծ կամք, բացառիկ տաղանդ եւ հիմնականը՝ համառ աշխատասիրութիւն։ Նրա վրայ նոյնիսկ ծիծաղել են, նուաստացրել. բնութիւնը նրան չէ՛ր պարգեւած բալետային կատարեալ կազմուացք։ «Թերութիւններ», որ կարծես թէ խոչնդոտ կարող էին հանդիսանալ, բայց խոր գիտակցութեան եւ մեծ ջանքերի շնորհիւ, յատկապէս ներշնչանքի, որ ինքը ծնուել է բալետի համար՝ յաղթահարել է բոլոր իր առջեւ ծագած դժուարութիւնները՝ հասնելով մեծ յաջողութեան եւ արժանացել փառքի. հայուհին՝ Խ.Ս.Հ.Մ.ում:
«Տաղանդաւոր եւ սարսափելի»
Աւարտելով ուսումնարանը, 1897-1916ին նա կրթութիւնը շարունակել է կայսերական Մարիինեան թատրոնի բալետի բաժնում, ապա մի քանի տարի անց ստացել է դասական պարուհու կարգավիճակ՝ միշտ փայլուն յաջողութիւնների հասնելով իր անհատական ելոյթներում: Նրան կոչել են վարիացիայի (փոփոխութիւն) թագուհի իր շարժումների սահունութեան, հմտութեան շնորհիւ։ Բայց նա աւելիին էր ձգտում՝ մենակատարի, իսկ կեանքը բեմում՝ դժուարին էր։ Բալետում հիմնական դերերը նրան վստահել են իր գործունէութեան աւարտից կարճ ժամանակ առաջ միայն՝ 36 տարեկանին. 1915ին նա ստացել է բալետի մենակատարուհու կոչում, իսկ 1916ին արդէն ժամանակն էր թողնել բեմը, ապա զբաղուել է մանկավարժութեամբ: «Ճակատագիրը ինձ երբեք երես չի տուել, եւ ահա, յանկարծ, նա ինձ ժպտաց, իմ համարձակութիւնը յաղթեց, եւ յաջողութիւնը մեծ էր», — ասել է Վագանովան, երբ մէկ անգամ բացառիկ հնարաւորութիւն էր նրան ընձեռնուել ներկայացման մենակատարին փոխարինելու: Այդ պատահական առիթի շնորհիւ ահա, նա հանդէս է եկել ժամանակի լաւագոյն, բալետի վաստակաւոր պարուհու՝ Աննա Պաւլովայի կողքին եւ, բարեբախտաբար, աննկատ չէր մնացել հանդիսատեսի ու քննադատների կողմից: Ինքնատիպ, խորապէս անձնաւորուած կատարումներ, հմուտ շարժումներ, անհատականութիւն՝ նա երբեք ոչ մէկին չէր կրկնում.«Վագանովան հանդիսատեսին հմայել է յատկապէս իր թռիչք — ցատկով՝ օդի մէջ մի քանի վայրկեան այդ դիրքը պահելու (կարծես թէ օդից կախուած լիներ) բացառիկ հմտութեամբ, վարպետութեամբ ու տաղանդով՝ արժանանալով ծայրից ծայր լեցուն դահլիճի ծափահարութիւններին», — ասել է բալետի քննադատ Ակիմ Վոլոնսկին։
Սակայն կար մէկը, որ չէր կարողանում հանդուրժել Վագանովայի ելոյթները. «Շատ անյաջող պարուհու ընտրութիւն է, տիկին Վագանովան, սարսափե՛լի է, ես չեմ ցանկանում գնալ ներկայացման»,- ասել է Մարիուս Իւանովիչ Պետիպան, ռուսական բալետի արտիստ, բալետավար, ծագումով՝ ֆրանսիացի: Այդ ժամանակ նա նոյնիսկ չէր կարող պատկերացնել, որ տարիներ անց այդ կինը՝ Ագրիպինա Վգանովան, իր տեղը պիտի զբաղեցնի Մարիինեան թատրոնում, դառնայ հանրայայտ մանկավարժ եւ ռուսական բալետի փառքը տարածի ամբողջ աշխարհում:
Վագանովայի լաւագոյն դերապարերից են եղել՝ Օդետա (Չայկովսկու «Կարապի լիճը»), Մլադա (Մինկուսի «Մլադա»)։
Յեղափոխութիւնը եւ Վագանովան
1917ի Հոկտեմբերեան յեղափոխութեան տարիներին, Վագանովան դժուարին կացութեան մէջ է ապրել. մահացել է ամուսինը, նա պէտք է ընտանիքի եւ տղայի ապրուստը հոգար միայնակ։ 36 տարեկանում, որպէս պարուհի թոշակի անցնելուց յետոյ, երկար ժամանակ աշխատանք չի ունեցել: Ելքը գտել է՝ որոշ ժամանակ ելոյթ ունենալով համերգներում նրան ուտելիք են տուել, մինչեւ կը գար սպասուած 1921 թուականը, երբ իրականացաւ նրա վաղեմի ցանկութիւնը. նա դարձաւ պարարուեստի ուսումնարանի հաստիքով ուսուցչուհի։
Վագանովան դասաւանդել է նշանաւոր բալետի պարուհիների սերունդներ` անուններ, որոնք նոյնպէս մեծ յաջողութիւնների են հասել՝ Մարինա Սեմիոնովա, Գալինա Ուլանովա եւ այլք: «Նա ամէն ինչ գիտէր մարմնի մասին». — ասել են հետագայում նրա աշակերտները։ Նա զգացել, հասկացել է մարդկային մարմինը՝ ինչպէս հասնել կատարեալ ճկունութեան եւ շարժումների ճշգրտութեան։ «Վագանովան արտասովոր ուղեղ ունէր: Նա ինձ համար Միքելանջելոն էր՝ բալետում»,- իր տուած հարցազրոյցներից մէկում ասել է ռուսական բալետի ժող. արտիստուհի Մայա Պլիսեցկայան։
«Վագանովայի համակարգը»
Յայտնի է, որ 20րդ դարի բալետի ստեղծման գործում վճռական դեր է խաղացել «Վագանովայի համակարգը»: Ագրիպինա Վագանովան մշակել էր մի ուրոյն մանկավարժական ծրագիր-տեսութիւն, որը մինչեւ այսօր էլ կիրառում են դպրոցներում եւ յայտնի է ողջ աշխարհում:
Որն էր նրա համակարգի հիմքը. նա շատ մեծ ուշադրութիւն էր դարձնում ձեռքերի, իրանի եւ գլխի համակցուած շարժումներին (ներդաշնակութիւն), ինչպէս ճիշտ մարզել ոտքերի մկանները։ Նոյնպէս, յատուկ աշխատանք էր տանում ձեռքերի շարժումների վրայ (հաւանաբար, ինչու ոչ, հայկական ժող. պարերու շարժումներից ներշնչուած. հայկական ծագումի արտայայտութիւն, — Մ. Մ.)։ Նրա համար առաջնային էր պարի մաքրութիւնը. ներդաշնակութիւն, ձեռքերի արտայայտչականութիւն, թեթեւութիւն, փափկութիւն, հնազանդ ճկունութիւն, միաժամանակ մարմնի պողպատէ կեցուացք, գլխի ազնուական եւ բնական դիրք, ապա զարկերակի յարաբերականութեամբ՝ հաւասար, ամու՛ր թռիչք։ Եւ ամենագլխաւորը՝ ունենալ անհատականութիւն ու գիտակցաբար մօտեցում բալետին։ Ահա՛ Վագանովայի դպրոցի տարբերակիչ առանձնայատկութիւնները, ահա այս էր նրա արուեստի եւ համակարգի յաջողութեան հիմնասիւնը։
Իսկ ո՞րն էր Վագանովայի կերպարի յաջողութեան գաղտնիքը. նա անցկացրեց իր առաջին դասը, ապա երկրորդ, երրորդ եւ յանկարծ հասկացաւ. «Ես ծնուել եմ որպէս բալետի ուսուցչուհի, այլ ոչ թէ պարուհի: Ի՜նչ հաճելի է ուսուցանել»:
Նրա խստութիւնն ու անմիջականութիւնը, ինչպէս նաեւ ոչ յաճախակի գովասանքները աշակերտներին քննարկման նիւթ էին դարձել ռուսական բալետի աշխարհում: Նրա համբաւը որպէս ուսուցիչ վերելք է ապրել եւ մինչեւ այսօր շարունակում են փառաբանել նրան, գրել է ռուսական մամուլը:
«Դասական պարի հիմունքներ» գիրքը
1931ին Ագրիպինան դառնում է Մարիինեան թատրոնի բալետի բաժինի գեղարուեստական ղեկավար։ Երկու տարի անց բեմադրում է «Կարապի լիճ»ը, որը մեծ յաջողութիւն է ունենում: 1934ին նա արժանանում է Խ.Ս.Հ.Մ. ժող. արտիստուհու բարձր կոչման եւ պետական մրցանակի։
Նոյն թուականին լոյս է տեսնում իր «Դասական պարի հիմունքներ» գիրքը, որն ունեցել է վեց հրատարակութիւն եւ թարգմանուել է տարբեր լեզուներով։ Գրքում նա մանրամասնօրէն ներկայացնում է իր մանկավարժական եւ մասնագիտական հայացքները։ Նա համակարգել եւ մշակել էր երկար ժամանակ ոչ մէկի չիրականացրածը։ Եթէ մինչ այդ դասաւանդում էին առանց տեսական համակարգի, ինքնաբուխ, ապա նա համատեղել եւ դասակարգել է դասական բալետի՝ ֆրանսիական նրբութիւնը, իտալական կոկիկութիւնը եւ ստեղծել է միջինը՝ կառուցելով ռուսական դպրոց. «Նա նորութիւն չէ, որ ներմուծեց, այլ համախմբեց եւ կազմեց տարբեր դպրոցների եւ ուսուցիչների բալետի ուսմունքը։ Դասական բալետի հանդէպ նրա մօտեցումն էր նորութիւնը. գիրք, որ պետք է իր գրապահարանում ունենայ իւրաքանչիւր բալետի մասնագէտ», — ասել են բալետի քննադատները:
«Շեշտուած անհատականութիւն»
«Ընդամէնը մէկ տարի եւ դա բաւական կը լինէր մի ամբողջ կեանքի համար»,- այսպէս է արտայայտուել Մայա Պլիսեցկայան հարցազրոյցներից մէկում: Ապա նա պատմել է, որ երբ մանկավարժ Վագանովայի դասաւանդման, ասել է թէ՝ խստութեան, պահանջկոտութեան դէմ պայքարի մթնոլորտ էր ստեղծուել Մարիինեան թատրոնում որոշ մանկավարժների եւ նոյնիսկ մի քանի աշակերտների կողմից եւ նրան ազատել էին գեղարուեստական ղեկավարի պաշտօնից, նա ընդամէնը երկու ամսուայ նրա աշակերտուհին էր. «Վագանովայի պարարուեստի սկզբունքները առաջին հերթին ընդգծում էին արուեստագէտի անհատականութիւնը, աշխատասիրութիւնը, իսկ նրանք, որ կողմնակից չէին այդ խիստ տեսական սկզբունքներին, չէին կարողանում դիմանալ եւ հանդուրժել: Նա յղկում եւ ժամերով ստիպում էր կրկնել արդէն անցած դասը, ապա նրա աշակերտների մօտ, վաղ, թէ ուշ, սկսում էր ի յայտ գալ սեփական տաղանդով շեշտուած անհատականութիւն: Ժամանակի ընթացքին սակայն, մանկավարժները սկսեցին հետաքրքրուել այդ խիստ նորաոճ դասաւանդման ոճով: Յաճախ՝ նրանց կարելի էր հանդիպել Վագանովայի դասասենեակի դռների մօտ գրառումներ անելիս: Ես ցաւում եմ, որ այդ անարդար վերաբերմունքի պատճառով անգամ մէկ տարի նրա աշակերտը չարժանացայ լինելու՝ այդ պակասը զգացել եմ միշտ, չէ որ անգամ ես այդ երկու ամսուայ դասերից յետոյ անճանաչելիօրէն նկատելի աճ էի ապրել»,- ասել է Մ. Պլիսեցկայան: 1951ի Նոյեմբերի 5ին, Լենինգրադում (Սանտ Պետերբուրգ) մահանում է Վագանովան: Հրաժեշտի ընթացքում հնչում է «Կարապի լիճ» բալետից մի հատուած:
6 տարի անց՝ 1957ին, Լենինգրադի օպերայի եւ բալետի թատրոնը ի պատիւ նրա կոչւում է՝ Ա. Վագանովայի անվան ռուսական բալետի ակադեմիա (Vaganova Academy of Russian Ballet)։
***
Տեղեկութիւններ գրեթէ չկան, թէ Վագանովան արդեօք խօսել, արտայայտուել է իր հայկական ծագումի մասին, բայց մէկ անգամ հայկական մշակոյթի մասին նա ասել է՝ «Ի հարկէ, հայկական մշակոյթը ունի մեծ թիւով կարկառուն դեմքեր։ Հայ ժողովուրդը Խորհրդային Միութեան մշակոյթի գանձարան բազմաթիւ ընծաներ է բերել, որոնցից լաւագոյնը, սակայն, հայկական ժողովրդական պարն է: Այն ողջ խորութեամբ արտայայտում է հայու ոգին, հոգին եւ նրա բազմակողմանի զգացմունքները»։ Այս խօսքերը նա արտայայտել է, երբ նրա աշակերտուհին առաջին անգամ բեմադրել էր Խաչատուրեանի «Գայեանէ» բալետը (Պեռմ, 1942թ.)։
«Երկրորդ Վագանովա չի եղել, եւ ես չգիտեմ՝ կը լինի արդեօք…», — հարցազրոյցներից մեկում ասել է Մայա Պլիսեցկայան (Ռուսական ժող. արուեստագէտուհի-արտիստուհի):
Հ. Գ. – Առիթով՝ առնչուել եմ Յունաստանում բալետի մի քանի դպրոցների հետ, որոնք հպարտանում էին, որ իրենց մօտ գործում է «Վագանովայի համակարգ»ը: Սրահները նոյնիսկ ձեւաւորուած էին նրա պատկերներով, մի հայեացք, որ ամէն հայ կ՚ասէր՝ ինչ նման է հայի: Նոյնը պատահեց եւ ինձ, սակայն ցաւօք դեռ չէի բացայայտել Վագանովայի հայ լինելը, որ հպարտութիւնս պիտի շարժէր կրկնակի: Այսօր, արդէն ուրախ եմ:
