Ազգ մը առանց մշակոյթի ապագայ չունի: Մշակոյթը ժողովուրդներու զգացողութեան կամրջման վայրն է: Լաւ եւ որակաւոր մշակոյթը բոլորին համար միեւնոյն երգը կ՚երգէ: Մշակոյթը հայերուն համար այնպիսի կարեւոր դեր խաղցած է իրենց կեանքին մէջ, որ թերեւս հայերն ալ բոլորովին անոր ամբողջական դերն ու արժէքը հասկցած չեն: Մշակոյթը հայուն կը յիշեցնէ իր ազգային արժէքներուն վերադարձը:
Հայ մարդու արժէքներուն ընդմէջէն վստահինք հայ մշակոյթին:
1928ին, Հայաստանի Հանրապետութեան անկախութենէն ուղիղ տասնամեակ մը յետոյ, Գահիրէի մէջ խումբ մը մտաւորական տիտաններ, ինչպէս Լեւոն Շանթ, Նիկոլ Աղբալեան, Գասպար Իփէկեան եւ ուրիշներ, հիմը կը դնէին այս աշխարհատարած մեծ կազմակերպութեան, որ կոչուած էր արտերկրի հայութեան ուծացնող վտանգաւոր պայմաններուն մէջ մշակոյթի ճամբով պահելու եւ պահպանելու հայ լեզուն, գիրն ու գրականութիւնը, երգն ու նուագը, իրարու յաջորդող եւ ձուլումի ենթակայ երիտասարդ սերունդները հայկական բարձր արժէքներու անդաստանին մէջ պաշտպանելու առաջադրանքով:
Անցնող 9 տասնամեակներու դժուարին պայմաններուն մէջ, համահայկական կազմակերպութեան մը տարածքը ստացած այս միութիւնը, իր տաքուկ գիրկին մէջ համախմբեց 1915ի ցեղասպանութենէն տարտղնուած հայու ջախջախուած բեկորները, եւ դաստիարակեց զանոնք պատմամշակութային մեր արժէքներուն տէր կանգնելու եւ գուրգուրալու մեր դարաւոր ժառանգութեան արժէքներուն վրայ, հաւատարիմ ու պահապան մնալով հայութեան անփոխարինելի առաքելութեան ու պայքարի տեսլականներու իրականացման:
«Համազգային»ի հիմնադրութեան 90րդ տարեդարձին առիթով, ամբողջ տարուան ընթացքին, Հայաստանի թէ սփիւռքի բոլոր հայագաղութներուն մէջ, յոբելինական հանդիսութիւններ ու տօնակատարութիւններ տեղի ունեցան, որոնց ընթացքին վեր առնուեցան տուեալ միութեան դերն ու գործունէութիւնը հայ կեանքի վարժարանային ցանցի (Պէյրութ, Մարսէյլ, Իսի-լէ Մուլինօ եւ Սիտնի), երիտասարդ հայ նոր սերունդին հայեցի դաստիարակութիւն ջամբելու առաքելութեամբ:
***
Տօնակատարութիւնը սկսաւ տեսերիզի (վիտէօ) մը ներկայացմամբ, պատրաստուած Հայաստանի մէջ, ուր թատերականացուած բեմադրութեամբ կը ներկայացուէր «Համազգային»ի հիմնադրութեան առաջին հանդիպումը Գահիրէի մէջ, խումբ մը մտաւորական ընկերներու կողմէ (Շանթ, Աղբալեան, Իփէկեան, Օհանջանեան, Ստեփան Եսայեան, Մինաս Խաչատուրեան, Սեդրակ Պալըգճեան, Յակոբ Պալըգճեան, Սարգիս Մալխասեան, եւայլն):
Յայտագրի ընթացքին ներկայացուեցաւ երկրորդ տեսերիզ մըն ալ, որ կ՚անդրադառնար յատկապէս Յունաստանի «Համազգային»ի հիմնադրութեան ու գործունէութեան, հին օրերէն մինչեւ մեր օրերը միութեան բազմամարզ աշխուժութեանց եւ ելոյթներուն ընդմէջէն:
«Համազգային»ի տօնակատարութիւնը իրենց ներկայութեամբ պատուած էին «Համազգային»ի Կեդրոնական Վարչութեան ատենապետ ընկ. Մկրտիչ Մկրտիչեան, Հ. Յ. Դ. Կեդրոնական Կոմիտէի ներկայացուցիչ ընկ. Քերովբէ Էքիզեան, յունահայոց Ազգային Վարչութեան ներկայացուցիչ ընկ. Թագւոր Յովակիմեան, Հ.Օ.Մ.ի Կեդրոնական Վարչութեան անդամ ընկ. Լիզա Աւագեան, Հ. Կ. Խաչի Յունաստանի Շրջանային Վարչութեան ատենապետուհի ընկ. Լիզէթ Գիրազեան, Հ.Մ.Ը.Մ.ի Շրջանային Վարչութեան եւ մասնաճիւղներու վարչութեանց ատենապետներ, Հ.Յ.Դ. Յունաստանի Երիտասարդական Միութեան Կեդրոնական Վարչութիւնը, միութենական կառոյցներ, Աթէնքի հոգեւոր հովիւ Հրայր Ա. Քհնյ. Նիկոլեան:
Հանդիսավարութիւնը կը կատարէր «Համազգային»ի Շրջանային նորընտիր Վարչութեան քարտուղարուհի ընկ. Արշալոյս Սափրիչեան:
Օրուան հանդիսավարին խօսքը
«Համազգային»ի հիմնադրութեան 90ամեակի տօնակատարութեան հանդիսավարութիւը կատարեց ընկ. Արշալոյս Սափրիչեան: Իր խօսքին սկիզբը խօսեցաւ այն պայմաններուն մասին, որոնք ծնունդ տուին «Համազգային»ի ստեղծման, անոր հիմնադիրները «նուիրական խենթեր» բնորոշելով, այնպիսի ժամանակներու մէջ, երբ «չքաւորութեան մէջ սուրէն ու հուրէն վերապրած գաղթականութիւնը, մայր հողէն զրկուած, որբացած ազգ մը կեանքի ուղին կը փնտռէր: Եթէ հողին մշակ է պէտք, ապա ազգի մը փրկութեան լաստը մշակոյթն է»:
Ընկերուհին մեկնաբանեց «մշակոյթ» բառին խորքը՝ դիտել տալով, որ «հաւանաբար շատեր «մշակոյթ» եզրը լսելով միայն արուեստ ու գրականութիւն կը հասկնան, սակայն մշակոյթը շա՛տ աւելին է: Համամարդկային արժէքներու մտային ու զգացական ամէն ձեւի դրսեւորումը մշակոյթ է: Աւանդութիւններն ու սովորութիւնները, հաւատալիքներն ու նախապաշարումները, ծէսերն ու տօնախմբութեանց եղանակը, հաւաքական եւ անհատական իւրաքանչիւր արտայայտութիւն մշակոյթ են»:
Օրուան հանդիսավարուհին իր խօսքը փակեց՝ ուղղուելով երիտասարդութեան.-
«Սիրելի՛ տղաք, սիրելի՛ երիտասարդներ, եթէ դուք ձեզ ճանչցաք Սարտարապատից, ձե՛րն ու մե՛րն է ազգի ու հայրենիքի ապագան ու անոնց ծառայողը՝ «Համազգային»ը: Շնորհաւո՛ր սիրելի ընկերներ եւ բարեկամներ: Ճանչնանք մեր ինքնութեան արմատները, հայեացքը յառենք նորին ու գեղեցիկին ու քալենք ձեռք-ձեռքի»:
Օրուան բանախօս ընկ. Կիրակոս Մկրտիչեանի խօսքը
«Համազգային»ի տօնակատարութեան օրուան պատգամը փոխանցեց՝ անցեալին «Համազգային»ի Շրջանային Վարչութեան ատենապետի պաշտօնը վարած ընկ. Կիրակոս Մկրտիչեան:
Ընկերը լայնօրէն անդրադառնալով «Համազգային»ի ու անոր ընդմէջէն հայ մշակոյթի տարբեր գրաւականներու օգտագործմամբ՝ միութիւններու եւ նոր սերունդի դաստիարակութեան ծառայեցնելու նպատակով ու առաքելութեամբ դերին ու տարածման մասին, վեր առաւ աշխարհատարած այս միութեան հիմնումէն մինչեւ օրս անոր անփոխարինելի դերակատարութեան՝ հայ կեանքի, վարժարաններու, մշակոյթի, հայ երգի ու նուագի, պարի, թատրոնի, ընդհանրապէս արուեստի բազմակողմանի դաշտերու օգտագործումով:
Ընկ. բանախօսը խօսեցաւ «Համազգային»ի կրթական լայնածաւալ գործին մասին՝ Պէյրութի «Նշան Փալանճեան», ապա՝ «Մելանքթոն եւ Հայկ Ասլանեան» ճեմարաններու, Աւստրալիոյ, Մարսէյլի, Փարիզի մէջ բացուած ամէնօրեայ դպրոցներու կարեւորութեան մասին՝ տարազելով «Համազգային»ի հիմնադիրներէն Լեւոն Շանթի, Նիկոլ Աղբալեանի եւ, աւելի ետք ալ, Սիմոն Վրացեանի կրթական տեսլականները:
Իր խօսքի աւարտին ընկ. Մկրտիչեան անդրադարձաւ նաեւ «Համազգային»ի Կեդրոնական Վարչութեան ընկ. Մկրտիչ Մկրտիչեանի վերջերս «Հորիզոն» շաբաթաթերթի խմբագիր ընկ. Մհեր Գարագաշեանի շնորհած հարցազրոյցին, ուր մեր ատենապետը լայնօրէն կը պարզէ «Համազգային»ի կրթական, դպրոցական, տպարանային, հրատարակչական եւ այլ բնագաւառներու գործունէութիւնը:
Ընկերոջ խօսքը մեծապէս դաստիարակիչ էր ներկաներուն համար:
Գեղարուեստական յայտագիր
«Համազգային»ի 90ամեակի տօնակատարութեան հանդիսութեան գեղարուեստական բաժինը ձեւաւորուեցաւ երգ-նուագով ու պարով:
Առաջին առիթով ելոյթ ունեցաւ Փարիզէն յատկապէս հրաւիրուած սոփրանօ երգչուհի Ռոզին Թաշճեան-Մանուկեան, որուն դաշնակի վրայ կ՚ընկերակցէր վարժ ու արհեստավարժ դաշնակահարուհի, Հայաստանի Վանաձոր (Լոռի) ծնած եւ վերջին քանի մը տարիներուն Ֆրանսա հաստատուած Կարինէ Պետրոսեան:
Նախքան ընկ. Թաշճեանի ելոյթը՝ Կարինէ Պետրոսեան դաշնակի վրայ բարձրագոյն որակով մեկնաբանեց իր ստեղծագործութիւններէն մէկը, որ ինք անուանած է՝ «Յիշողութիւն հայրենիքէն»:
Յաջորդաբար՝ Ռոզին Թաշճեան մեկնաբանեց Բարսեղ Կանաչեանի «Օրօր»ը, Արմէն Տիգրանեանի «Անոյշ» օփերայէն «Ասում են ուռին» արիան, Խաչատուր Աւետիսեանի «Ծաղկած բալենին» եւ «Տաղ յայտնութեան»ը, «Նուբար» եւ «Ատանայի ողբը» ժողովրդական երգերը, Թաթուլ Ալթունեանի «Ալագեազ»ը եւ, աւարտին, հայրենասիրական մեր երգերէն «Զարթիր լաօ»ն, խանդավառութեան ու յուզումի մթնոլորտ մը ստեղծելով սրահէն ներս ժողովուրդին մօտ, որ բուռն ծափահարութիւններով իր գոհունակութիւնը արտայայտեց:
Պարախումբի ելոյթ
Գեղարուեստական բաժնին մաս կը կազմէր նաեւ «Համազգային»ի Յունաստանի տարիքային երեք տարբեր բաժանմունքով պարախումբերը՝ իրենց գեղեցիկ տարազներով, որոնք իրար յաջորդող ազգային ու ժողովրդական պարեր մեկնաբանեցին՝ խլելով համագումարեալ ժողովուրդի խանդավառ ծափահարութիւնները:
Ելոյթի աւարտին 3 պարախումբերը՝ «Մարալօ», «Նանոր» եւ «Նայիրի», բեմի վրայ ներկայացան իրենց պարուսոյցներով՝ ընկ. Էտկար Էկեան եւ օգնականներ ընկ. Աննա Պօղոսեան ու ընկ. Վիգի Մաղաքեան-Աւագեան:
«Համազգային»ի Յունաստանի Շրջանային Վարչութեան ատենապետ ընկ. Յովսէփ Պարազեան բեմ հրաւիրուեցաւ յանձնելու համար յուշատախտակ մը պարուսոյց ընկ. Էտկար Էկեանին:
Ընկ. ատենապետը բացատրեց, որ սոյն յուշատախտակը «Համազգային»ի պարախումբերուն կը յանձնուի Հայաստանի Հանրապետութեան սփիւռքի նախարարութեան կողմէ, առ ի գնահատում «Համազգային»ի 3 տարբեր պարային բաժանմունքներու գործունէութեան 20ամեակին: Աւելին, սփիւռքի հեռաւոր ափերուն վրայ հայկական պարի ճամբով մեր ազգային ու ժողովրդական մշակոյթի ժառանգութիւնը վառ պահելու եւ զայն հաւատքով տարածելու առաքելութեան իբրեւ վարձատրութիւն:
Յուշատախտակով պարգեւատրուողներ
«Համազգային»ի Շրջանային Վարչութիւնը անցնող աւելի քան 10 տարիներու ընթացքին որդեգրած է, իր կեդրոնական հրապարակային տօնակատարութիւններու յայտագրին առընթեր, իր միութեան տարբեր մարզերուն մէջ հաւատքով ծառայած նուիրեալներուն յուշատախտակով մը պատուելու նախաձեռնութիւնը՝ միաժամանակ պարգեւատրուողներուն շնորհելով «պատուակալ անդամի» անուանում:
Մինչեւ այսօր, տարբեր առիթներով պարգեւատրուած են մօտ 50 ծառայողներ եւ շարքը կ՚երկարի:
Յառաջիկայ Մարտին տեղի պիտի ունենայ «Համազգային»ի երգչախումբի հրապարակային համերգը, որու ընթացքին պիտի պարգեւատրուին երգչախումբներու մէջ մեծ աւանդ ու ծառայութիւն ունեցող ընկեր-ընկերուհիներ:
Արդ, այս տարի ընկերներ Մկրտիչ Մկրտիչեանի, Կիրակոս Մկրտիչեանի եւ Յովսէփ Պարազեանի կողմէ պարգեւատրուեցան 8 ընկեր-ընկերուհիներ, որոնց մասին օրուան հանդիսավարուհին շատ ամփոփ կենսագրութիւն մը կը ներկայացնէր՝ իւրաքանչիւր պարգեւատրուողի գործունէութեան ու կեանքին մասին:
Այսպէ՛ս, պարգեւատրուեցան ընկ. Կարօ Աւագեան, ընկ. Թորոս Մովսէսեան, ընկ. Միհրան Քիւրտօղլեան, ընկ. Եղիս Պասմաճեան, ընկ. Սոնա Ասլանեան (առողջական պատճառներով յուշատախտակը ստացաւ իր քոյրը՝ համազգայնական ընկ. Պերճուհի Ունճեան), տոքթ. Կարպիս Վարդանեան (յուշատախտակը ստացաւ իր այրին՝ համազգայնական ընկ. Այտա Վարդանեան), պրն. Եղիա Ճամուզեան (յուշատախտակը ստացաւ իր այրին՝ համազգայնական ընկերուհի Իսկուհի Ճամուզեան), ընկ. Փառանձեմ Չիթճեան (յուշատախտակը ստացաւ իր զաւակը՝ ընկ. Նոյեմի Եզէկիէլեան):
Պարգեւատրուողները արժանացան ժողովուրդին ջերմ ու անկեղծ գնահատանքին ու շնորհաւորութիւններուն:
Պարգեւատրումի աւարտին, ընկ. Միհրան Քիւրտօղլեան յետադարձ ակնարկով պարզեց 1976ի վկայութիւն մը, երբ ինք Շրջանային Վարչութեան ատենապետի պաշտօնը ստանձնած էր, «Համազգային»ը կառուցային հիմնադիր ժողով գումարեց, որմէ ետք աշխարհի չորս ծագերէն Աթէնք ժամանած պատգամաւորներով կայացած ժողովին, «Համազգային»ը կը ստանար համաշխարհային կառոյցի հանգամանք ու իրավիճակ:
Փակման խօսք
Յուշատախտակներով համազգայնականներ պարգեւատրելէ ետք, օրուան հանդիսավարուհին հրաւիրեց «Համազգային»ի Կեդրոնական Վարչութեան ատենապետ ընկ. Մկրտիչ Մկրտիչեանը՝ օրուան հանդիսութիւնը պատշաճ խօսքով փակելու համար:
Ընկ. ատենապետը՝ իր գոհունակութիւնը արտայայտեց «Համազգային»ի Յունաստանի վերջին Պատգամաւորական Ժողովին կողմէ քուէարկուած ու որդեգրուած բանաձեւներուն ու միութենական ներ-կազմակերպական ու միաժամանակ միութենական արտակազմակերպական հեռանկարներուն փարելու եւ մասնակցելու անհրաժեշտութեան մասին, քանի այդպիսի գործունէութիւն մը կ՚ընդլայնէ ու կը հարստացնէ միութեան աշխուժութիւնը եւ աշխատանքի նոր մարզեր կը բանայ մեր առջեւ:
Խօսեցաւ նաեւ «Համազգային»ի ամէնօրեայ վարժարանային ցանցին ու այդ դպրոցներուն մէջ օրըստօրէ աճող հայ աշակերտութեան թիւին եւ մեր առջեւ բացուող հայկական արժէքներու մարտահրաւէրներուն մասին: Ան շեշտը դրաւ Կեդրոնական Վարչութեան նոր նախաձեռնութիւններուն՝ երիտասարդական հաւաքներուն, «Արան ու Լալան» հայերէնի ուսուցման ելեկտրոնային տարբերակին, ինչպէս նաեւ մօտաւոր ապագային հրապարակ իջնող համացանցային մշակութային հարթակի աշխատանքներուն վրայ:
Ընկ. Մկրտիչեան շնորհաւորեց նաեւ պարգեւատրուող երէց ընկերներն ու ընկերուհիները՝ վեր առնելով ծառայութեան ու անձնուիրութեան ոգիի արժէքն ու իմաստը:
***
«Աթինայիքօ» հանդիսասրահի մուտքին, «Համազգային»ի Շրջանային Վարչութեան կողմէ պատրաստուած էր ցուցահանդէս մը, ուր կը հանդիսադրուէին միութեան գործունէութիւնը ներկայացնող լուսանկարչական ալպոմներ, աֆիշներ, յայտագիրներ, նամակներ, պարգեւատրումներ, շքանշաններ ու յուշատախտակներ, նամակներ, հրատարակութիւններ, «Համազգային»ի պատրաստութեամբ «Լալան ու Արան» հայերէն խօսող պուպրիկներ, եւայլն, որ մեծապէս գրաւեցին ժողովուրդին հետաքրքրութիւնը, որ մօտենալով սեղաններուն թղթատեց, դիտեց, կարդաց, իսկ հիները վերապրեցան անցեալի յիշատակներու երանելի օրեր ու պահեր:
«Համազգային»ի թղթակից