­Խորհր­դա­յին ­Հա­յաս­տա­ն

ՄԱՐԻ ԹԱՐԵԱՆ — «ՄԵԴԻԱՄԱՔՍ»

Ա­մե­րի­կա­յի ­Միա­ցեալ ­Նա­հանգ­նե­րի ­Կենտ­րո­նա­կան ­Հե­տա­խու­զա­կան ­Վար­չու­թեան (Կ.Հ.Վ., CIA)՝ տա­րեսկզ­բին գաղտ­նա­զեր­ծո­ւած փաս­տաթղթե­րը չեն շրջան­ցում ­Հա­յաս­տա­նի ­Խորհր­դա­յին ­Սո­ցիա­լիս­տա­կան ­Հան­րա­պե­տու­թեան տնտե­սա­կան եւ քա­ղա­քա­կան վի­ճա­կը: «­Մե­դիա­մաքս»ն­ ու­սում­նա­սի­րել է 1958թ.ի ­Յու­նի­սի 12ին կազ­մո­ւած տե­ղե­կան­քը ­Հա­յաս­տա­նի մա­սին եւ ա­ռանձ­նաց­րել է ա­ռա­ւել ու­շագ­րաւ հա­տո­ւած­նե­րը:

***

Չ­նա­յած նրան, որ հա­յե­րը չեն սի­րում կո­մու­նիս­տա­կան ռե­ժի­մը (վար­չա­կար­գը), ­Հա­յաս­տա­նի քա­ղա­քա­ցի­նե­րի ու Ե­րե­ւա­նում ապ­րող ռուս բնակ­չու­թեան մի­ջեւ յա­րա­բե­րու­թիւն­ներն ըն­կե­րա­կան եւ բա­րե­կա­մա­կան են: Ե­րե­ւա­նում տե­ղա­կա­յո­ւած խորհր­դա­յին օ­դա­յին ու­ժե­րի անձ­նա­կազ­մը կար­գա­պահ է եւ պատ­շաճ կեր­պով է դրսե­ւո­րում ի­րեն:
Այ­նո­ւա­մե­նայ­նիւ, Ե­րե­ւա­նում գո­յու­թիւն ու­նե­ցող ադ­մի­նիստ­րա­տիւ (վար­չա­կան) եւ ռազ­մա­կան հսկո­ղու­թիւ­նը հիմ­նա­կա­նում ի­րա­կա­նաց­ւում է զին­ծա­ռա­յող­նե­րի կող­մից, քա­ղա­քում մեծ օ­դա­նա­ւա­կա­յան ու ռազ­մա­կան հաս­տա­տու­թիւն­ներ են տե­ղա­կա­յո­ւած:
­Ռազ­մա­կան իշ­խա­նու­թեան կող­մից այս ադ­մի­նիստ­րա­տիւ հսկո­ղու­թիւ­նը չի տա­րած­ւում քա­ղա­քա­ցիա­կան բնակ­չու­թեան վրայ: Ե­րե­ւա­նը մե­ծա­մա­սամբ կա­ռա­վար­ւում եւ վե­րահսկւում է հա­յե­րի կող­մից:
­Վա­ղե­մի կո­մու­նիստ ­Սու­րէն ­Թով­մա­սեանն է ղե­կա­վա­րում Ե­րե­ւա­նի վար­չա­կազ­մը: ­Հիմ­նա­կան դիր­քե­րը զբա­ղե­ցո­ւած են հա­յե­րի կող­մից, ով­քեր ­Կո­մու­նիս­տա­կան կու­սակ­ցու­թեան ան­դամ­ներ են: Ո­րոշ ռուս­ներ վար­չա­կազ­մում փոքր պաշ­տօն­ներ են զբա­ղեց­նում:

***
Ե­րե­ւա­նի բնակ­չու­թիւ­նը լրջօ­րէն է ըն­դու­նել 1957թ­.ին ­Սի­րիա­յի եւ ­Թուր­քիա­յի մի­ջեւ ռազ­մա­կան գոր­ծո­ղու­թիւն­նե­րի ան­մի­ջա­կան բռնկման հետ կա­պո­ւած Խ­րուշ­չո­վի յայ­տա­րա­րու­թիւն­նե­րը: ­Խորհր­դա­յին ­Միու­թիւնն ա­ջակ­ցում էր ­Սի­րիա­յին, իսկ Ա.Մ.Ն.ն՝ ­Թուր­քիա­յին: ­Շատ հա­յեր զգա­ցին, որ այս եր­կու պե­տու­թիւն­նե­րի մի­ջեւ ռազ­մա­կան գոր­ծո­ղու­թիւն­նե­րի սկսու­մը գեր-տէ­րու­թիւն­նե­րին կը ներ­քա­շի հա­կա­մար­տու­թեան մէջ: Շա­տե­րը գաղտ­նի ող­ջու­նում էին նման պա­տե­րազ­մի հե­ռան­կար­նե­րը, քա­նի որ կար­ծում էին, որ կո­մու­նիս­տա­կան լծից ի­րենց ա­զա­տագր­ման յոյ­սը ­Սո­վե­տա­կան ­Միու­թեան ու Ա.Մ.Ն.ի մի­ջեւ խո­շոր պա­տե­րազ­մի մէջ է: Այս կար­ծի­քը կի­սում էր ­Խորհր­դա­յին ­Հա­յաս­տա­նում ապ­րող­նե­րի մե­ծա­մաս­նու­թիւ­նը: ­Հա­կա­թուր­քա­կան տրա­մադ­րու­թիւն­ներ չեն ե­ղել, չնա­յած այն փաս­տին, որ պատ­մա­կա­նօ­րէն հա­յե­րը շատ պատ­ճառ­ներ ու­նեն թուր­քե­րին չսի­րե­լու հա­մար:

***
1947-48թթ­.ին՝ յետ-պա­տե­րազ­մեան շրջա­նում մօտ 8000-10.000 հա­յեր Ֆ­րան­սիա­յից, ­Յու­նաս­տա­նից եւ Ա.Մ.Ն.ից հայ­րե­նա­դար­ձո­ւել են Հ.Խ.Ս.Հ.: ­Կո­մու­նիս­տա­կան ռե­ժի­մում ան­բա­րեն­պաստ կեն­սա­պայ­ման­նե­րում ապ­րե­լուց յե­տոյ նրանց ճնշող մե­ծա­մաս­նու­թիւ­նը կը վե­րա­դառ­նա­յին ի­րենց բնա­կու­թեան նախ­կին վայ­րե­րը, ե­թէ կո­մու­նիս­տա­կան ղե­կա­վա­րու­թիւ­նը թոյլ տար նրանց:
Երբ 1956թ­.ին Ֆ­րան­սիա­յի ար­տա­քին գոր­ծե­րի նա­խա­րար Ք­րիս­տիան ­Պի­նօն այ­ցե­լեց ­Հա­յաս­տան, Ֆ­րան­սիա­յից շատ նախ­կին հայ­րե­նա­դարձ­ներ նրա հետ քննար­կե­ցին Ֆ­րան­սիա վե­րա­դառ­նա­լու հնա­րա­ւո­րու­թիւն­նե­րը:
Որ­պէս այս քննար­կում­նե­րի ար­դիւնք՝ ­Պի­նոն խոս­տա­ցաւ նրանց պա­հանջ­նե­րը բարձ­րաց­նել ­Մոս­կո­ւա­յում: ­Յա­ջո­ղու­թեան յոյս ու­նե­նա­լով՝ շատ հայ­րե­նա­դարձ­ներ վա­ճա­ռե­ցին ի­րենց տներն ու անձ­նա­կան ի­րե­րը՝ նա­խա­պատ­րաս­տո­ւե­լով ­Խորհր­դա­յին ­Միու­թիւ­նից մեկ­նե­լուն:
Երբ հե­տա­գա­յում պար­զո­ւեց, որ ­Պի­նո­յի պա­հան­ջը ­Սո­վե­տա­կան ­Միու­թեան կող­մից կտրա­կա­նա­պէս մեր­ժո­ւել է, այդ հա­յե­րը կանգ­նե­ցին եր­կընտ­րան­քի ա­ռաջ:
­Շա­տե­րը զգու­շա­նում էին՝ վա­խե­նա­լով, որ խորհր­դա­յին իշ­խա­նու­թիւն­նե­րը կտրուկ գոր­ծո­ղու­թիւն­նե­րի կը դի­մեն նրանց դէմ՝ ­Հա­յաս­տա­նը լքե­լու ցան­կու­թեան հա­մար: Ն­րանք, ով­քեր վա­ճա­ռել էին ի­րենց տներն ու անձ­նա­կան ի­րե­րը, կանգ­նե­ցին բնա­կո­ւե­լու հա­մար այլ թա­ղա­մա­սեր փնտռե­լու խնդրի ա­ռաջ: Երբ կո­մու­նիս­տա­կան իշ­խա­նու­թիւն­ներն այս հա­յե­րի դէմ ո­րե­ւէ գոր­ծո­ղու­թիւն­ներ չձեռ­նար­կե­ցին, շա­տերն ան­ցան ի­րենց նախ­կին կար­գա­վի­ճա­կին՝ ի­րա­դար­ձու­թիւն­նե­րի շրջա­դար­ձից լիո­վին յու­սա­հա­տո­ւած եւ զայ­րա­ցած:

***
Ե­րե­ւա­նում ե­րեք հայ­կա­կան ե­կե­ղե­ցի կայ: Կ­րօ­նա­կան ծա­ռա­յու­թիւն­նե­րում հիմ­նա­կա­նում ներգ­րա­ւո­ւած են կա­նայք եւ հին սերն­դի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րը: Ե­րի­տա­սարդ սերն­դից քչերն են յա­ճա­խում ե­կե­ղե­ցի, ին­չը ե­րի­տա­սար­դու­թեան շրջա­նում կրօ­նա­կան պրակ­տի­կան (վար­ժու­թիւ­նը) ճնշե­լու կո­մու­նիս­տա­կան ջան­քե­րի ար­դիւնք է:
­Շատ հայ կո­մու­նիստ­ներ քա­հա­նայ են բե­րում եւ ի­րենց ե­րե­խա­նե­րին մկրտում են տա­նը, քա­նի որ վա­խե­նում են, որ ­Կո­մու­նիս­տա­կան կու­սակ­ցու­թիւ­նում ի­րենց դիր­քե­րը կա­րող են լրջօ­րէն վնա­սո­ւել, ե­թէ ե­րե­խա­նե­րին այդ նպա­տա­կով տա­նեն ե­կե­ղե­ցի:

***
­Հա­յե­րը, ո­րոնք նախ­քան ռու­սա­կան յե­ղա­փո­խու­թիւ­նը բնա­կո­ւել են Վ­րաս­տա­նի մար­զե­րում, եր­բեք լաւ յա­րա­բե­րու­թիւն­ներ չեն ու­նե­ցել վրա­ցի­նե­րի հետ: ­Փո­խա­դարձ անվս­տա­հու­թեան զգա­ցո­ղու­թիւ­նը եւ ու­ժեղ հա­կա­սու­թիւ­նը զար­գա­ցել են տա­րի­նե­րի ըն­թաց­քում եւ փչաց­նում են այս եր­կու հա­կա­մար­տող ազ­գա­յին տար­րե­րի մի­ջեւ յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րը: Որ­պէս հե­տե­ւանք, շատ հայ ըն­տա­նիք­ներ յե­ղա­փո­խու­թիւ­նից յե­տոյ կա՛մ հաս­տա­տո­ւել են Հ.Խ.Ս.Հ.ում, կա՛մ ար­տա­գաղ­թել են Ա­րեւ­մուտ­քի երկր­ներ:
1951թ­.ին՝ վրա­ցի­նե­րը շատ հա­յե­րի, ո­րոնք դե­ռեւս շա­րու­նա­կում էին ապ­րել այդ­տեղ, բա­ռա­ցիօ­րէն ստի­պե­ցին հրա­ժա­րո­ւել ի­րենց տնե­րից եւ ու­նե­ցո­ւած­քից: Վ­րաս­տա­նի տա­րած­քից դուրս ե­կած­նե­րի մե­ծա­մաս­նու­թիւ­նը հե­տա­գա­յում հաս­տա­տո­ւեց ­Հա­յաս­տա­նում: Այս գոր­ծո­ղու­թիւն­նե­րը միայն ծա­ռա­յե­ցին հա­յե­րի եւ վրա­ցի­նե­րի մի­ջեւ ա­տե­լու­թեա­նը բնո­րոշ զգաց­մունք­նե­րի, անվս­տա­հու­թեան ու­ժե­ղաց­մա­նը, ո­րը չի վե­րա­նում մինչ օրս:

***
Ս­պե­կու­լեա­ցիան (շա­հար­կու­մը) կրճա­տե­լու եւ վե­րաց­նե­լու իշ­խա­նու­թիւն­նե­րի բո­լոր ջան­քե­րը մեծ հա­շո­ւով ան­յա­ջող էին: ­Հա­յե­րը հո­գու խոր­քում հիմ­նա­կա­նում «կա­պի­տա­լիստ» են՝ շա­հոյթ ստա­նա­լու ցան­կու­թիւ­նը մի բան է, ո­րը կո­մու­նիստ­նե­րը եր­բեք չեն կա­րո­ղա­նայ փո­խել կամ ճնշել ժո­ղովր­դի մէջ: 1957թ­.ի ­Հոկ­տեմ­բե­րին Ե­րե­ւա­նի կենտ­րո­նում մեծ շու­կայ էր տե­ղա­կա­յո­ւել, որ­տեղ մար­դիկ կա­րող էին ա­զա­տօ­րէն գնել, վա­ճա­ռել կամ փո­խա­նա­կել ապ­րան­քա­տե­սակ­ներ՝ ա­ռանց իշ­խա­նու­թիւն­նե­րի կող­մից մի­ջամ­տու­թիւն­նե­րի:
­Յե­տոյ այս շու­կան յան­կար­ծա­կի փա­կո­ւեց քա­ղա­քա­յին կա­ռա­վա­րու­թեան կող­մից՝ հա­շո­ւի առ­նե­լով բնակ­չու­թեան ո­րոշ տար­րե­րի կող­մից լայ­նա­մասշ­տաբ սպե­կու­լեա­ցիա­նե­րը: Դ­րանց սո­վո­րա­կան պրակ­տի­կան էր գնել այն­պի­սի ապ­րան­քա­տե­սակ­ներ, ինչ­պի­սիք են կա­րի մե­քե­նա­ներ, ռա­դիօըն­դու­նիչ­ներ, տե­սախ­ցիկ­ներ, սառ­նա­րան­ներ եւ այլ սպա­ռո­ղա­կան ապ­րանք­ներ, ո­րոնք հա­սա­նե­լի էին շու­կա­յում: Գ­նում­նե­րը սո­վո­րա­բար կա­տար­ւում էին պե­տա­կան խա­նութ­նե­րում աշ­խա­տող աշ­խա­տա­կից­նե­րի հետ ներ­քին շփում­նե­րի մի­ջո­ցով, ով­քեր հա­մա­պա­տաս­խա­նա­բար վճար­ւում էին:
Այս ապ­րանք­ներն ա­պա­հո­վում էին սպե­կու­լեանտ­ներն այն­քան ժա­մա­նակ, երբ դրանք հա­սա­նե­լի չէին պե­տա­կան խա­նութ­նե­րում: Ս­պե­կու­լեանտ­նե­րը շա­րու­նա­կում էին վա­ճա­ռել այդ ապ­րանք­նե­րը հե­ռան­կա­րա­յին գնորդ­նե­րին՝ գոր­ծար­քից 50 տո­կոս շա­հոյթ ստա­նա­լով: ­Շու­կա­յի փա­կո­ւե­լուց յե­տոյ այս գոր­ծարք­նե­րը կա­տար­ւում էին գաղտ­նի: