­Զա­րեհ Ա. ­Կա­թո­ղի­կոս ­1915-1963

­Փետ­րո­ւար 18ի այս օ­րը, 54 տա­րի ա­ռաջ, յա­ւի­տե­նա­կան իր ան­դոր­րը գտաւ ­Հա­յաս­տա­նեայց Ե­կե­ղեց­ւոյ նոր ժա­մա­նակ­նե­րու սրբա­կեաց ­Կա­թո­ղի­կո­սը՝ ­Մե­ծի ­Տանն ­Կի­լի­կիոյ եր­ջան­կա­յի­շա­տակ ­Զա­րեհ Ա­ռա­ջին ­Վե­հա­փառ ­Հայ­րա­պե­տը։
Հ.Յ.Դ. պատ­մու­թեան եւ ազ­գա­յին-քա­ղա­քա­կան ու­ղիին ե­րախ­տա­շատ ու­սու­ցիչ­նե­րէն, այ­լեւ ղե­կա­վար գոր­ծիչ­նե­րէն հան­գու­ցեալ ըն­կեր Հ­րաչ ­Տաս­նա­պե­տեան, որ նաեւ անձ­նա­պէս մօ­տէն ճանչ­ցած ու գոր­ծակի­ցը ե­ղած էր 48 տա­րե­կա­նին վախ­ճա­նած տա­րա­բախտ ­Վե­հին, պեր­ճա­խօս հե­տե­ւեալ խտա­ցու­մով բնու­թագ­րած է ­Զա­րեհ Ա­ռա­ջի­նի անձն ու տե­ղը հա­յոց նո­րա­գոյն պատ­մու­թեան մէջ.
— «­Մաք­րա­մա­քուր եւ սրբա­կեաց ե­կե­ղե­ցա­կան մըն էր ­Զա­րեհ ­Կա­թո­ղի­կո­սը։ Ամ­բող­ջա­կան նո­ւի­րու­մով՝ ան կը տքնէր իր հօ­տի բա­րօ­րու­թեան, ­Հա­յաս­տա­նեայց Ե­կե­ղեց­ւոյ եւ հայ մշա­կոյ­թի բար­գա­ւաճ­ման հա­մար։ Իր կա­թո­ղի­կո­սու­թեան 7 տա­րի­նե­րը դժբախտ շրջան մը ե­ղան սա­կայն, Էջ­միած­նի ­Կա­թո­ղի­կո­սու­թեան եւ հա­կա­դաշ­նակ­ցա­կան ճա­կա­տի ի­րեն հան­դէպ ու­նե­ցած ա­նո­րա­կե­լի վե­րա­բեր­մուն­քին հե­տե­ւան­քով։ ­Վախ­ճա­նե­ցաւ հա­մե­մա­տա­բար ե­րի­տա­սարդ տա­րի­քին, վիշ­տը սրտին մէջ, բայց մի՛շտ նե­րե­լով բո­լո­րին։ ­Յետ մա­հու այն յար­գանքն ու յու­ղար­կա­ւո­րու­թիւ­նը, որ ­Պէյ­րու­թը ը­րաւ ի­րեն, ա­ւե­լի քան յի­սուն հա­զար հո­գի­նոց ժո­ղովր­դա­յին թա­փօ­րով մը եւ պե­տա­կան շու­քով, տես­նո­ւած չէր գա­ղութ­նե­րու պատ­մու­թեան մէջ»։
­Յու­շա­տետ­րի է­ջը չա­փա­զանց նեղ է՝ ­Զա­րեհ Ա­ռա­ջի­նի ­Կա­թո­ղի­կո­սի ընտ­րու­թեան նա­խօ­րէին թէ ա­ւար­տին ստեղ­ծո­ւած հայ կեան­քի ծան­րա­գոյն մթնո­լոր­տը նոյ­նիսկ հա­կիրճ գի­ծե­րով ներ­կա­յաց­նե­լու հա­մար։ ­Բայց ­Զա­րեհ ­Վե­հա­փա­ռի յի­շա­տա­կին ան­պայ­ման պէտք է ար­ձա­նագ­րել եւ յի­շեց­նել, որ տա­րա­գիր հա­յու­թիւ­նը խորհր­դա­յին ազ­դե­ցու­թեան տակ առ­նե­լու եւ Կ­րեմ­լի տի­րա­կա­լու­թեան են­թար­կե­լու տխուր ու դա­ժան ոտնձ­գու­թեանց դա­րաշրջա­նին վեր­ջին փու­լը կազ­մե­ցին ­Զա­րեհ Ա­ռա­ջի­նի ­Կա­թո­ղի­կոս ընտ­րու­թեան ա­ռի­թով տե­ղի ու­նե­ցած ող­բեր­գա­կան ի­րա­դար­ձու­թիւն­նե­րը։ Սկ­սե­լով ­Զա­րեհ Ա.ի ընտ­րու­թեան նա­խօ­րէին հա­կա­դաշ­նակ­ցա­կան ճա­կա­տի տխրահռ­չակ ա­նար­գու­մի քայ­լե­րէն, անց­նե­լով ­Զա­րեհ ­Կա­թո­ղի­կո­սի ընտ­րու­թիւ­նը «ան­վա­ւեր» հռչա­կե­լու եր­ջան­կա­յի­շա­տակ ­Վազ­գէն Ա. Ա­մե­նայն ­Հա­յոց ­Կա­թո­ղի­կո­սին պար­տադ­րո­ւած եւ ա­նոր կող­մէ ստո­րագ­րո­ւած կոն­դա­կէն (որ խորհր­դա­յին­նե­րու «ընտ­րա­կան պար­գեւ»ը ե­ղաւ՝ Էջ­միած­նին ար­գի­լե­լով, որ իր մաս­նակ­ցու­թիւ­նը բե­րէ ­Զա­րեհ Ա­ռա­ջի­նի կա­թո­ղի­կոս օ­ծու­մին) եւ հաս­նե­լով սփիւռ­քի տա­րած­քին հա­կա­մարտ թե­մե­րու ա­ռա­ջա­ցու­մին՝ հայ ժո­ղո­վուր­դը ապ­րե­ցաւ իր ժա­մա­նա­կա­կից պատ­մու­թեան դառ­նա­գոյն հանգ­րո­ւա­նը, որ բա­րե­բախ­տա­բար ե­ղաւ նաեւ վեր­ջին ու եզ­րա­փա­կիչ ա­րա­րը՝ ազ­գա­յին պա­ռակ­տու­մի օ­տա­րա­մուտ գրգռու­թեանց է­ջը գո­ցե­լու եւ, ­Հայ դա­տի պա­հան­ջա­տի­րու­թեան ներշնչու­մով, հա­յոց ազ­գա­յին միաս­նա­կա­նու­թեան ու­ղին բա­նա­լու ա­ռու­մով։
­Հա­յոց ժա­մա­նա­կա­կից պատ­մու­թեան այդ դառն ու տխուր է­ջե­րը փա­կե­լու հա­մար, կ­՛ար­ժէ ­Զա­րեհ ­Վե­հա­փա­ռի վախ­ճան­ման 54րդ ­տա­րե­լի­ցին ա­ռի­թով՝ ըն­թեր­ցո­ղին յու­շել նոյ­նինքն եր­ջան­կա­յի­շա­տակ ­Զա­րեհ Ա. ­Փա­յաս­լեան ­Կա­թո­ղի­կո­սի յե­տա­դարձ հա­յեաց­քով կա­տա­րած ար­ժե­ւո­րու­մը իր ­Մե­ծի ­Տանն ­Կի­լի­կիոյ գա­հա­կալ ընտ­րու­թեան՝ 20 ­Փետ­րո­ւար 1956ի ի­րա­դար­ձու­թեանց վե­րա­բե­րեալ:
Իր կա­թո­ղի­կոս ընտ­րու­թեան 6րդ ­տա­րե­դար­ձը հան­դի­սա­ւո­րա­պէս նշող ­Կի­լի­կեան ­Միա­բա­նու­թեան ուղ­ղե­լով իր պատ­գա­մը՝ ­Զա­րեհ Ա. ­Վե­հա­փառ հե­տե­ւեա­լը յայ­տա­րա­րեց 20 ­Փետ­րո­ւար 1962ին.
«­Սի­րե­լի միա­բան եղ­բայր­ներ, սի­րե­լի սա­ներ, ի սրտէ շնոր­հա­կալ եմ ձեր սրտա­բուխ եւ ազ­նիւ ար­տա­յայ­տու­թիւն­նե­րուն հա­մար, ո­րոնք վստահ եմ կը բխին նոյն­քան ազ­նիւ սրտե­րէ: ­Մե­ծի ­Տանն ­Կի­լի­կիոյ կա­թո­ղի­կոս ընտ­րո­ւե­լուս վե­ցե­րորդ տա­րե­դար­ձը զիս կը լեց­նէ ան­գամ մը եւս ցա­ւա­լի եւ ու­րա­խա­լի յու­շե­րով:
«Ար­դա­րեւ, վեց տա­րի­ներ ա­ռաջ, օ­դը նո­ւազ փո­թոր­կա­լից էր, քան այ­սօր. սա­կայն փո­թո­րիկ կար այս դահ­լի­ճէն ներս, մա­նա­ւանդ՝ սրտե­րէ եւ հո­գի­նե­րէ ներս: ­Պի­տի կա­տա­րո­ւէր պատ­մա­կան ըն­թա­ցիկ դէպք մը՝ ընտ­րու­թեամ­բը ­Մե­ծի ­Տանն ­Կի­լի­կիոյ ե­րա­նաշ­նորհ ­Գա­րե­գին Ա. կա­թո­ղի­կո­սի յա­ջոր­դին: ­Բայց կա­տա­րո­ւե­լիք այս ընտ­րու­թիւ­նը զգե­ցած էր, այս ան­գամ, բա­ցա­ռիկ հան­գա­մանք եւ ի­մաստ, ո­րով­հե­տեւ այս Ա­թո­ռիս հա­կա­ռա­կորդ­նե­րը կամ զայն ա­նո­ւա­նար­կել ու­զող­նե­րը կը փա­փա­քէին ը­նել այն­պէս, որ ան դադ­րի ծա­ռա­յե­լէ իր հո­գե­ւոր կո­չու­մին եւ չկա­րե­նայ լրիւ կա­տա­րել իր պար­տա­կա­նու­թիւն­նե­րը քրիս­տո­նէա­կան սուրբ կրօ­նին եւ հայ ժո­ղո­վուր­դին ծա­ռա­յե­լու իր կո­չու­մին մէջ:
«Ե­թէ միայն նիւ­թա­կան եւ տե­սա­նե­լի դժո­ւա­րու­թիւն­նե­րը հա­շո­ւի առ­նէինք եւ մոռ­նա­յինք աս­տո­ւա­ծա­յին օ­ժան­դա­կու­թիւ­նը, ի­մաս­տուն գործ պի­տի չըլ­լար յանձն առ­նել կա­թո­ղի­կո­սա­կան պաշ­տօ­նը եւ ար­տա­սահ­մա­նի մեր ե­կե­ղեց­ւոյ կեան­քին մէջ այս Ա­թո­ռին բա­ժին ին­կող պար­տա­կա­նու­թեանց կա­տա­րու­մին ղե­կա­վա­րու­թիւ­նը: Ու երբ ­Կի­լի­կեան թե­մե­րու ­Պատ­գա­մա­ւո­րա­կան ժո­ղո­վը իր ձայ­նե­րու մե­ծա­մաս­նու­թիւ­նը կեդ­րո­նա­ցուց իմ վրայ, եր­բեք չխու­սա­փե­ցայ կո­չին դրա­կան պա­տաս­խան տա­լէ՝ հա­կա­ռակ ա­մէն տե­սակ դժո­ւա­րու­թեանց, ան­հաս­կա­ցո­ղու­թեանց, խո­չըն­դոտ­նե­րու եւ մին­չեւ իսկ բա­ցա­յայտ թշնա­մու­թեան՝ սի­րե­լի ան­հատ­նե­րէ կամ նոյն­քան սի­րե­լի կազ­մա­կեր­պու­թիւն­նե­րէ ի յայտ բե­րո­ւած:
«Այժմ կ­՛ե­րե­ւա­կա­յեմ 1956 ­Փետ­րո­ւար 20էն մին­չեւ ա­շուն եր­կա­րող տա­ժա­նե­լի օ­րե­րը, ո­րոնք լե­ցուն ե­ղան ա­մէն տե­սա­կի դժո­ւա­րու­թիւն­նե­րով: Ու կ­՛ապ­րի՛մ դառն յի­շա­տա­կո­վը ֆի­զի­քա­կան ա­մա­յու­թեան, որ այս Ա­թո­ռին ժա­մա­նա­կա­ւոր բա­ժի­նը ե­ղաւ դպրե­վան­քի ­Պիք­ֆա­յա փո­խադ­րու­թեամ­բը 1956ի ­Հոկ­տեմ­բե­րին: Ու մտքով կը տես­նեմ, որ այդ շրջա­նին Ան­թի­լիա­սէն ներս հա­զիւ քա­նի մը ճրագ­ներ կը պլպլա­յին գի­շեր­նե­րը: Ու գո­հու­թիւն Աս­տու­ծոյ, որ մե­զի հետ ե­ղաւ մեր ամ­բողջ գոր­ծա­վա­րու­թեան ըն­թաց­քին, ա­հա յա­րա­բե­րա­բար կարճ ժա­մա­նա­կի մը մէջ այս Ա­թո­ռը կրկին պայ­ծա­ռա­ցած է եւ ու­րա­խու­թեամբ կը դի­տեմ ա­նոր բար­գա­ւաճ վի­ճա­կը: ­Բազ­մա­պատ­կո­ւե­ցաւ մեր միա­բան­նե­րուն թի­ւը եւ ար­դէն քա­նի մը տա­րիէ ի վեր սկսած ենք պա­տաս­խա­նել այս Ա­թո­ռին ուղ­ղո­ւած կո­չե­րուն՝ ա­ռաջ­նորդ­ներ եւ հո­վիւ­ներ տրա­մադ­րե­լով հայ հա­մայնք­նե­րուն: ­Մեր միա­բան­նե­րը շի­նա­րար աշ­խա­տան­քի լծո­ւած են հե­ռա­ւոր Ա­մե­րի­կա­յէն սկսեալ մին­չեւ ­Պարս­կաս­տան, ուր այս Ա­թո­ռին ա­նունն իսկ ան­ծա­նօթ էր տա­կա­ւին շատ մօ­տիկ ան­ցեա­լին:
«­Հա­ւա­նա­կան է, որ ա­ւե­լի հե­ռու տե­ղե­րէ ալ կան­չո­ւիք՝ ծա­ռա­յե­լու եւ ­Հայ ե­կե­ղե­ցին կան­գուն պա­հե­լու հա­մար: Ու պի­տի ըն­դա­ռա­ջենք այդ հրա­ւէր­նե­րուն ոչ թէ կայս­րու­թիւն հիմ­նե­լու, ոչ թէ թե­մեր յափշ­տա­կե­լու, ու մա­նա­ւանդ՝ ոչ թէ ­Մե­ծի ­Տանն ­Կի­լի­կիոյ կա­թո­ղի­կո­սու­թիւ­նը Ա­մե­նայն ­Հա­յոց կա­թո­ղի­կո­սու­թեան հա­կադ­րե­լու հա­մար. նման նպա­տակ չու­նե­ցանք ու պի­տի չու­նե­նանք, այլ պար­զա­պէս ծա­ռա­յե­լու հա­մար եւ ը­նե­լու այն­պէս, որ ար­տա­սահ­մա­նի մէջ չեղ­ծո­ւի ­Հա­յաս­տա­նեայց ե­կե­ղեց­ւոյ նկա­րա­գի­րը եւ հայ ժո­ղո­վուր­դը չհե­ռա­նայ իր մայր ե­կե­ղե­ցիէն ու կորս­տեան չդա­տա­պար­տո­ւի:
«­Մեր այս ո­գին եւ ու­ղիղ դիր­քը չէ հասկ­ցո­ւած դժբախ­տա­բար ու մե­զի կը վե­րագ­րո­ւին մտայ­նու­թիւն­ներ, ո­րոնք նո­ւա­զա­գոյ­նը ու­ղիղ չեն հա­մե­մա­տիր հայ ժո­ղո­վուր­դին, հայ ե­կե­ղեց­ւոյ հան­դէպ մեր կե­ցուած­քին հետ: ­Բայց մենք կ­՛ան­գի­տա­նանք այդ բո­լո­րը եւ ան­տես պի­տի առ­նենք բո­լոր տե­սա­կի ան­հաս­կա­ցո­ղու­թիւն­նե­րը, ուր­կէ եւ որ­քան որ սի­րե­լի ան­ձե­րէ կամ մար­մին­նե­րէ բխին ա­նոնք: Ու պի­տի հաս­նինք հո­գե­ւոր կա­րիք­նե­րուն մեր ժո­ղո­վուր­դին, ո­րուն ծա­ռա­յե­լը նկա­տած ենք միշտ մեր մե­ծա­գոյն փառ­քը: «Կ­՛ու­զեմ, որ այս ո­գիով լե­ցո­ւիք բո­լորդ, որ­պէս­զի նման տա­րե­դարձ­ներ ի­մաստ ստա­նան ու դառ­նան եր­ջա­նիկ հանգ­րո­ւան­ներ մեր ժո­ղո­վուր­դի կեան­քին մէջ»: ­Զա­րեհ Ա­ռա­ջին՝ իր ա­նանձ­նա­կան մօ­տե­ցու­մով, նե­րո­ղամ­տու­թեան ո­գիով եւ ան­սահ­ման բա­րու­թեամբ ու նո­ւի­րու­մով, մեծ ներդ­րում ու­նե­ցաւ պա­ռակ­տո­ւա­ծու­թեան այդ տխուր եւ դառն է­ջե­րը փա­կե­լու եւ հա­մե­րաշ­խու­թեան ու միաս­նա­կա­նու­թեան են­թա­հող պատ­րաս­տե­լու 1960ա­կան­նե­րու շրջա­դար­ձին մէջ։ Շր­ջա­դարձ՝ ո­րուն բա­րե­բեր ար­դիւնք­նե­րը քա­ղեց հայ ժո­ղո­վուր­դը 1965էն՝ ­Մեծ Ե­ղեռ­նի յիս­նա­մեա­կին հա­մա­հայ­կա­կան ո­գե­կո­չու­մէն սկսեալ։
Ծ­նած 1915ին, ­Մա­րաշ՝ ­Փա­յաս­լեան յար­կի տակ, ­Զա­րեհ Ա­ռա­ջին 1931ին ե­ղաւ ­Մեծն ­Տանն ­Կի­լի­կիոյ ­Կա­թո­ղի­կո­սու­թեան Ան­թի­լիա­սի նո­րա­հաս­տատ դպրե­վան­քին անդ­րա­նիկ սա­նե­րէն։ 1933էն 1938 հե­տե­ւե­ցաւ Պ­րիւք­սէ­լի հա­մալ­սա­րա­նի հա­յա­գի­տու­թեան եւ ա­րե­ւե­լա­գի­տու­թեան դա­սըն­թացք­նե­րուն։ 1939ին՝ ­Զա­րեհ ­Վար­դա­պետ ա­ռաջ­նոր­դա­կան տե­ղա­պահ ընտ­րո­ւե­ցաւ ­Հա­լէ­պի թե­մին, ո­րուն ա­ռաջ­նոր­դու­թեան կո­չո­ւե­ցաւ 1943ին։ 1947ին՝ Ե­պիս­կո­պոս ձեռ­նադ­րո­ւե­ցաւ եր­ջան­կա­յի­շա­տակ ­Գա­րե­գին Ա. ­Յով­սէ­փեան ­Կա­թո­ղի­կո­սի կող­մէ, ո­րուն 1952ի վախ­ճա­նու­մէն ետք, շուրջ չորս տա­րի տե­ւած ու ­Հա­յաս­տա­նեայց Ե­կե­ղե­ցին պա­ռակտ­ման եզ­րին հաս­ցու­ցած ազ­գա­յին, քա­ղա­քա­կան եւ գա­ղա­փա­րա­կան բուռն վէ­ճե­րէ ու հա­կա­մար­տու­թիւն­նե­րէ յե­տոյ, 20 ­Փետ­րո­ւար 1956ին ­Զա­րեհ Ա­ռա­ջին ընտ­րո­ւե­ցաւ ­Մե­ծի ­Տանն ­Կի­լի­կիոյ Ա­մե­նայն ­Հա­յոց ­Կա­թո­ղի­կոս։
­Կա­թո­ղի­կո­սա­կան իր պաշ­տօ­նա­վա­րու­թեան կար­ճա­տեւ՝ 7ա­մեայ շրջա­նին, որ­քան բա­րեա­ցա­կամ ու նե­րո­ղա­միտ գտնո­ւե­ցաւ անձ­նա­պէս իր դէմ կա­տա­ղած գռեհ­կա­գոյն բան­սար­կու­թիւն­նե­րուն եւ վար­կա­բեկ­ման ար­շաւ­նե­րուն նկատ­մամբ, նոյն­քան հաս­տա­բուն կաղ­նիի պէս ա­նե­րեր կանգ­նե­ցաւ ա­մէն կար­գի յոր­ձանք­նե­րուն դէմ ու ան­խախտ հա­ւատ­քով փա­րե­ցաւ ­Կի­լի­կեան Ս. Ա­թո­ռի ան­կա­խու­թեան ար­ժա­նաւո­րա­պէս տէր կանգ­նե­լու իր կո­չու­մին եւ ա­ռա­քե­լու­թեան:
­Զա­րեհ Ա­ռա­ջին կրցաւ դի­մադ­րել ա­մէն կող­մէ իր վե­հու­թեան եւ ­Կի­լի­կեան Ս. Ա­թո­ռի ար­ժա­նա­ւո­րու­թեան դէմ ուղ­ղո­ւած ցե­խար­ձա­կում­նե­րուն, ո­րով­հե­տեւ իր շուրջ հա­մախմ­բո­ւած տե­սաւ խիտ շար­քե­րը ա­ռա­ջին հեր­թին նոյ­նինքն մեր ժո­ղո­վուր­դին: Ա­պա՝ շա­րու­նակ իր կող­քին ու­նե­ցաւ հա­ւա­տա­ւոր ու ջեր­մե­ռանդ փա­ղան­գը միա­բա­նու­թեան իր հո­գե­ւոր եղ­բայր­նե­րուն, ո­րոնք ամ­բող­ջա­կան հա­ւա­տար­մու­թեամբ եւ զօ­րակ­ցու­թեան ո­գիով՝ ամ­րապն­դե­ցին ի­րենց ար­ժա­նա­ւոր ­Վե­հա­փա­ռին կամքն ու մար­տու­նա­կու­թիւ­նը՝ ձա­խո­ղու­թեան մատ­նե­լու հա­մար ­Կի­լի­կեան Ա­թո­ռի միա­բա­նու­թեան պա­ռակ­տու­մին հե­տա­մուտ բո­լոր գրգռու­թիւն­նե­րը:
­Զա­րեհ Ա­ռա­ջին եւ ­Կի­լի­կեան Ա­թո­ռին շուրջ միախմ­բո­ւած միա­բան­նե­րը ի­րենց բախ­տին չլքուե­ցան եր­բեք: ­Կի­լի­կեան ­Սուրբ Ա­թո­ռին ան­կա­խու­թիւ­նը պահ­պա­նե­լու եւ ար­մա­տա­ւո­րե­լու դրօ­շով ու սփիւռ­քի հա­յու­թեան ազ­գա­յին-քա­ղա­քա­կան ինք­նու­րոյ­նու­թիւ­նը խորհր­դա­յին սպառ­նա­լի­քին դէմ պաշտ­պա­նե­լու վճռա­կա­մու­թեամբ՝ պայ­քա­րի դաշտ նե­տո­ւե­ցան, ազ­գա­յին գա­ղա­փա­րա­պաշ­տու­թեամբ տո­գո­րո­ւած, ողջ ար­տաշ­խար­հի հայ մտա­ւո­րա­կա­նու­թիւնն ու ե­րի­տա­սար­դու­թիւ­նը:
­Դաշ­նակ­ցու­թիւ­նը բարձ­րա­հա­սակ ու բաց ճա­կա­տով փու­թաց պաշտ­պան կանգ­նե­լու ­Կի­լի­կեան Ս. Ա­թո­ռին եւ այդ­պէ՛ս ձա­խո­ղու­թեան մատ­նո­ւե­ցաւ խորհր­դա­յին սադ­րան­քը: ­Զա­րեհ Ա­ռա­ջի­նի կա­թո­ղի­կոս ընտ­րու­թեամբ՝ ­Կի­լի­կեան Ս. Ա­թո­ռը ոչ միայն նուա­ճեց հայ ա­ռա­քե­լա­կան ե­կե­ղեց­ւոյ ան­կա­խու­թեան ի­րա­ւուն­քը եւ ան­փա­ռու­նակ պար­տու­թեան մատ­նեց խորհր­դա­յին ոտնձ­գու­թիւն­նե­րը, այ­լեւ սփիւռ­քի հա­յու­թեան տո­ւաւ հո­գե­ւոր միաս­նու­թեան հո­գե­պա­րար կեդ­րոն մը, որ ա­հա տաս­նա­մեակ­նե­րէ ի վեր ար­ժա­նա­ւո­րա­պէս կ­՛ար­տա­յայ­տէ Ս­փիւռ­քի ­Ձայ­նը թէ՛ հա­մա­հայ­կա­կան եւ թէ հա­մաշ­խար­հա­յին բարձ­րա­գոյն բե­մե­րէն: