Յ. ՊԱԼԵԱՆ
Անկախութիւնը ներ-հայաստանեան հարց չէ միայն, ան համահայկական խնդիր է:
Սփիւռք(ներ)ը անկախութեան պէտք է կառչի երկու պատճառներով: Նախ` ընթացիկ հայապահպանման համար, քանի որ անկախ հայրենիքը զգացական-քաղաքական հպարտութիւն կը ներշնչէ, հոգեկան ուժ։ Երկրորդ` նաեւ վառ պահելու համար միացում-վերադարձի նոյնիսկ երազային յոյսը, թերեւս ալ յանձնառութիւնը, առանց որուն` սփիւռք(ներ)ը պիտի չտեւէ:
7 Դեկտեմբեր 1919ին, Հայաստանի անդրանիկ հանրապետութեան վարչապետ Յովհաննէս Քաջազնունի, տպաւորիչ պատուիրակութեամբ մը, գտնուած է Միացեալ Նահանգներ եւ Նիւ Եորք տեղի ունեցած հանրաժողովին խօսած է ճառ մը: Այդ ճառը ամբողջութեամբ տեղ գտած է Սիմոն Վրացեանի «Կեանքի ուղիներով» երկի Ե. հատորին մէջ, էջ 310-315 (տպ. «Համազգային», 1966): Ճառի էջերուն հետ կայ նաեւ պատուիրակութեան խմբանկարը, որ ինչե՜ր կը պատմէ, Անդրանիկ եւ Արմէն Գարօ… եւ ուրիշներ…
Յովհաննէս Քաջազնունիի ճառը այսօր ալ կարելի է կրկնել` ուղղուած սփիւռք(ներ)ին.- «Երազե՞լ էիք երբ եւ իցէ, որ ձեզ, ձեր կեանքի ընթացքում, վիճակուել էր լսել այդ անունները` հայկական պարլամենտ, կառավարութիւն, զօրք, ոչ իբրեւ բաղձանք կամ հեռաւոր յոյս, այլ` իբրեւ կատարուած փաստ, գոյութիւն ունեցող իրականութիւն: Զգո՞ւմ էք արդեօք այս իրողութեան ամբողջ վեհութիւնը»:
Այս խօսքերը քաղաքական գիտակցութեան բարձրանալու կոչ են` ո՛չ բարեսիրութեան, ո՛չ զբօսաշրջութեան: Քաղաքացիական գիտակցութեան կոչ` նկատի ունենալով, որ հայը ո՛ւր որ ալ գտնուի, ի՛նչ ալ ըլլան օրէնքները, իր երկրին տէր քաղաքացի է: Երէկ եւ այսօր այս տրամաբանութիւնը պէտք է որ հասնի իր եզրայանգումին, ինչ ալ ըլլան խոչընդոտները` հոգեբանական, տնտեսական, ակնկալութիւններու: Յովհաննէս Քաջազնունի գիտէ, որ մարդկային տկարութիւններ կան, կան նաեւ այսօր: Կը խօսի այնպէս, որ կարծէք հիմա կը գտնուի գերաճող սփիւռք(ներ)ի այս կամ այն քաղաքը:
Յովհաննէս Քաջազնունի, կամ ժամանակակից մը երբ խօսի, պէտք ունի նաեւ լսողի: Կ’ըսէ.- «Պատմութեան մեծ դէպքերը ունին մի առանձնայատկութիւն. նրանք չեն հասկացւում, չեն գնահատւում ըստ արժանիքի ժամանակակիցների կողմից: Պատմութիւնը մեծ է, լայն ու խոր, իսկ մարդկային միտքը` թոյլ ու սահմանափակ: Ժամանակ պէտք է անցնի, որ յանկարծակիի բերուած միտքերը կարողանան մարսել եւ իւրացնել անցած եղելութիւնը: Անմիջական մանրամասնութիւնները` յաճախ տգեղ ու վրդովեցուցիչ եւ միշտ չնչին` ամբողջութիւնը որակելու համար, առօրեայ մանր-մունր փոխյարաբերութիւնները, անհատական, խմբային կամ կուսակցական համակրութիւնները կուրացնում եմ ժամանակակիցների կարճատես աչքերը, սխալ գաղափար են տալիս կատարուած իրողութեան մեծութեան մասին» (էջ 311):
Այդ օրերուն ալ, ինչպէս այսօր, տգեղ ու վրդովեցուցիչ իրողութիւններ կան, բայց յանձնառու քաղաքացին, հայը ընդհանրապէս, փոխանակ պատասխանատուութենէ խուսափելու համար զանոնք պատճառ-պատրուակ համարելու` տիրութիւն կ’ընէ:
Հայրենիք լքելու եւ հայրենիք չվերադառնալու համար այնքա՜ն համոզիչ պատճառներ կարելի է ներկայացնել, ինչպէս` «ապրուելիք տեղ չէ», «ի՞նչ պիտի տայ ինծի Հայաստանը», «կաշառակերութիւն կայ», «աշխատանք չկայ»…
Բայց ո՞ւր գրուած է, որ հայրենիք կը ստեղծուի եւ կը պահուի առանց տքնելու: Հայաստան Խաղաղականի արեւադարձային այս կամ այն կղզին չէ, ինչպէս կ’ըսեն` պանանային հանրապետութիւն չէ, որ այդպէս, առանց պայքարելու անկախանայ: Այդ երկիրներուն տիրած գաղութարարները գացին, անոնք թշնամի դրացիներ չունին, իրենց ետին չունին աւերածութեան հետք ձգած ներխուժողներու պատմութիւն:
Յովհաննէս Քաջազնունի կը խօսի պատմական մեծ իրադարձութիւններու մասին, որոնք անմիջապէս չեն հասկցուիր ժամանակակիցներու կողմէ: Իսկ մեր պատմութեան հանգուցային պահերու ժամանակակիցները մե՛նք ենք: Ինչպէ՞ս ակնկալութիւններ ունենալ` բացակայ ըլլալով: Երէկ եւ այսօր, Հայաստանի վերականգնումին համար, ոչ միայն այսօրուան հանրապետութեան, համազգային վերաբերում պէտք է: Այդ վերականգնումը ամբողջացումն է հայրենիքի:
Ո՞վ կրնար երեւակայել, որ հայկական Արցախը պիտի ազատագրուէր:
Այդպէս կրնայ ըլլալ միացեալ Հայաստանի իրականացումը… եթէ պատմութեան բանալի պահուն մենք ներկայ ըլլանք, ոչ միայն սրտով, երգով, ծափով, այլ` մեր համրանքով, բազուկով, աշխատանքով, գիտութեամբ, որպէսզի Հայաստան-Արցախի իւրաքանչիւր թիզ հողը ծաղկի, բնակուի, զարգանայ, ըլլայ Երեւանի պատկերով: Ինչպէ՞ս. մարդոցմով, քրտինքով, ներդրումով, գիտութեամբ:
Եթէ միայն համոզուինք, ինչպէս կ’ըսէ Յովհաննէս Քաջազնունի, որ «համակրութիւնները կուրացնում են ժամանակակիցների կարճատես աչքերը, սխալ գաղափար են տալիս կատարուած իրողութեան մեծութեան մասին»…
Անհատներու ճիշդէն եւ սխալէն անդին, պէտք է գիտակցիլ նշուած կատարուած իրողութեան մեծութեան: Եթէ դար մը առաջ այդ գիտակցութիւնը ցուցաբերած ըլլայինք` հրաժարելով անհատական եսերէ եւ հարուստ երկիրներու յատուկ տեսաբանական մարզանքներէ, թերեւս այլ կ’ըլլար պատմութեան ընթացքը:
Յովհաննէս Քաջազնունիի խօսքին մէջ կայ խիստ կարեւոր պատգամ մը նաեւ: Կ’ըսէ.- «Այսօր Հայաստանի Հանրապետութիւնն է, ուր մենք պէտք է որոնենք մեր փրկութիւնը, մեր դարաւոր տենչերի իրագործումը: Այստե՛ղ է, որ հայ ցեղը պէտք է կեդրոնացնէ այսօր իր ամբողջ ուշադրութիւնը, իր միտքն ու հոգին, իր ստեղծագործական ամբողջ կորովը, որովհետեւ այստեղից է, որ նա պէտք է լայնացնէ սահմանները, վերաշինէ ամբողջ Հայաստանը»:
Այլ պատգամ կրնա՞ն ունենալ Հայաստանի եւ սփիւռք(ներ)ի իրաւ ղեկավարութիւնները:
Սահմաններու լայնացումը մանանայի պէս երկինքէն պիտի չգայ, հեքիաթներու թզուկները պիտի չվերաշինեն ամբողջ Հայաստանը… Պարզ է` խօսքը չի վերաբերիր միայն հանրապետութեան: Երազները կարեւոր են, մեզ դուրս կը բերեն անհատական եւ հաւաքական հոգեկան ընկճուածութենէ, բայց անբաւաւար են հանրապետութիւնը եւ ամբողջ Հայաստանը վերաշինելու:
Պէտք է յաճախել մեծերու դպրոցը, մանաւանդ անոնց, որոնք մեր պատմութեան աստեղային պահերուն գտնուած են ազգի ճակատագիր տնօրինողի դիրքերուն վրայ:
Եթէ Յովհաննէս Քաջազնունիի 1919ին Նիւ Եորքի մէջ արտասանած ճառը այսօր կրկնէր ժամանակակից մը, ոչ ոք պիտի խորհէր, որ այդ խօսքերը դար մը առաջ ըսուածին արձագանգ են: 1919ին կամ այսօր, ազգովին պէտք է գիտակցիլ, որ Հայաստանները միացնելու եւ վերաշինելու աշխատանքը ոչ ոք պիտի կատարէ մեր փոխարէն: Իսկ այս մե՛րը չի լքուիր եւ չի կիսուիր:
Սփիւռք(ներ)ի համար անկախութիւնը գիտակցութեան ոսկի առիթ է, մասնակցութեան եւ յանձնառութեան առիթ, փաստելու համար, որ ինք ազգին մէջ է, ազգի իրաւ հատուած է: Ոսկի առիթ` նաեւ հայրենի հողի վրայ ինքնիրականացման՝ գիտնալով, որ հողի վրայ միայն շարունակութիւն կարելի է ըլլալ:
Առանց ազգին մէջ սեփական ճակատագրի տիրութեան կը մնան սկիզբ եւ վերջ չունեցող շատախօսութիւնները, բարեսիրական խիղճի հանդարտեցումները, որոնք գոյն կու տան զբօսաշրջային արշաւներուն:
Դար մը առաջի մասին երբ կը խօսինք, ի մտի պէտք է ունենանք, որ դար մը վերջը այսօր սկսած է վերաշինութեամբ` սահմաններու լայնացման հեռանկարով:
Դար մը վերջ մեր յետնորդները եւ պատմութիւնը ինչպէ՞ս պիտի դատեն մեր սերունդը:
Պատասխանը այսօր պէտք է խմբագրել. հայրենիք լքող եւ ծագումով հայու ինքնագոհ սփիւռք:
