ՅՈՎՍԷՓ ՊԱՐԱԶԵԱՆ
Սիրուն Սիսեռեան-Հաժէթեանի «Սոֆիա. Տարագրութիւն Սեւ Ծովէն դէպի Հալէպ» իրական պատմութիւն մը վկայակոչող գիրքին անդրադարձող՝ «Սթոխասթիս» յունական հրատարակչատան նախաձեռնութեամբ եւ Սերգօ Աղապատեանի կողմէ հայերէնէ յունարէն թարգմանութեամբ գիրքը (150 էջ), աշխարհագրականօրէն եւ աշխարհահայեացքօրէն կը բնորոշուի իր իսկ ոդիսական տեղահանութեան հետեւեալ պատմագիտական տեղանուններով, որոնք ինքնաճանաչօրէն կը յատկանշուին գիրքի բովանդակութեան, այլեւ՝ յոյն (պոնտոսցի) — հայ Մարիա Տասողլիի հայացած, հետագային ալ ճակատագրի բերումով Մարի Գէորգեան պատուանունին տիրացած, ընտանիքի մը արկածախնդրօրէն տառապալից վկայագրութիւնը.- Պոնտոս, Օրտու (Սեւ Ծով), Զէյթուն, Հալէպ, Լիբանան, — որբանոց, աքսոր, կեանքի սեւ երեսներ, որոնք գիրքի էջերուն մէջէն կը հանդիսադրուին պատմագրական եւ ազգագրական վկայութիւններու կենդանի նկարագրութիւններով, որ յուզումնալից զգացականութեամբ հինն ու նորը, անցեալն ու ներկան իրար կը միախառնեն, աւելին՝ իրար կը միաձուլեն կորուստը, մղձաւանջը, բնական եւ անբնական իրականութիւններ եւ հետեւող սերնդափոխութեան ճամբով պատմական յուշի կրակը տեւաբար տաք պահելու ակնկալութեամբ։
«Սոֆիա» (իմաստութիւն). 20րդ դարու ճշմարիտ պատմութիւն մը, որ գրականօրէն կը վերարտադրուի 21րդ դարուն, ցեղասպանութիւն ճաշակած երկու ժողովուրդներէ՝ հայ եւ յոյն։ Առաջինը 1915ին, երկրորդը՝ 1917ին։ Առաջինը՝ 1,5 միլիոն զոհ, երկրորդը՝ 650.000։
Ընտանեկան պատմութիւն մը, որ ոմանց կողմէ կրնայ բնական, ոմանց կողմէ ալ անբնական համարուիլ, քանի բնականն ու անբնականը՝ հոս իրարու կապողը մարդկային բազմաչարչար կորուստն է, որ բոլոր պատերազմներու պարագային անժխտելիօրէն անհաշտ կ‘ըլլայ, ի՜նչ անտեղիտալի պատմական համեմատութիւններու կշիռքին մէջ յայտնաբերուին թէ քողարկուին անոնք։
Ինչպէ՞ս ամոքել, ինչպէ՞ս բուժել արիւնաթաթախ եղեռնագործութենէ մը յառաջացող եղելութիւններ, որոնք արեան կարմիր հետքեր կ’ակօսեն իրենց ետին։
Մայր Սոֆիան ապրեցաւ իր սեփական տառապանքը։
Սիրունը որդեգրեց այդ տառապանքը, ի՛րը դարձուց ու տեղաւորեց զայն ծանր ժայռի մը պէս իր միտքին ու հոգիին մէջ։ Դժուար եղաւ այդ ժայռը տեղափոխելը։ Ըսենք՝ անկարելի՜։ Իր մօր կեանքի պատմութիւնը ծանօթացնելու ճիգը՝ այդ անառիկ ժայռը իր սրտէն մասմաբ դուրս բերելու ազնուագոյն պրկումի մը արդիւնքն է։ Մօրը՝ ինքնութիւնը, ինքնութիւնները վերապրեցնելու յուշը ազգային պատկանելիութեան եւ ինքնակենսագրութեան չվճարուած հոգեկան մուրհակի մը պարտաւորութիւնն էր։
Հիմա կրնայ հանգիստ ըլլալ, որ չգանձուած այդ պարտքը վճարուած է, լրիւ եւ ամբողջական գիտակցութեամբ, ճանաչումով, դատողութեամբ, հոգեկան անհուն ազնըւութեամբ։
***
Մարդու ապրելու եւ վերապրելու տենչը անսպառ է։ Այս պարագային ալ կեանքն ու մահը առանց ժամադրուած ըլլալու իրարու հետ, դարձեալ կը հանդիպին պատմութեան մէկ խաչմերուկին անկիւնը։
Մայր Սոֆիայի արմատներու յօժարաբարոյ որոնումը՝ դար մը վերջ 20րդը 21րդի վերածեց, բայց յուշը չթօշնեցաւ, ընդհակառակը՝ երկու դարերը միեւնոյն շղթայի երկու իրարու միաձուլուած օղակներու վերածեց, փրկելով պատմութիւնը, այլեւ անոր յուշը, պատգամելով Սիրուհիին՝ կեանքը շարունակելու գոյապաշտական պայքարի սկզբունքէն ծնունդ առնող հենքով մը, եւ իր կեանքը ամբողջացնելու ե՛ւ հայ, ե՛ւ յոյն ժողովուրդներու միասնական արժէքներու ճանաչողութեամբ։
Ահա՛, այս փնտռտուքը հայերէն եւ յունարէն լեզուներով, միեւնոյն մարդու կողմէ, որ ե՛ւ հայ է, ե՛ւ յոյն, իր զոյգ ազգութիւններու պատկանելիութեան անառարկելի իրաւունքով զինք կը վերածէ ազգային գիտակցութեամբ օրհնուած անձի մը՝ տարբեր ու միաժամանակ նման իրարու, իր արեան գոյնով եւ ազգային պահանջատիրութեան իրաւակարգով ու իրաւադատութեամբ։
Պոնտոսի բնակիչները Պոնտոսի մարդիկն են, իրենց հպարտ ու անյողդողդ լեռներով, իրենց անհանդարտ ծովերու ալիքներով, իրենց յեղափոխաշունչ պայքարներու երախտամոռ նկարագրով։
Երէկ ամէն ինչ տարբեր էր։ Այսօր՝ աւելի՛։ Տարբեր ըլլալու եւ տարբեր չըլլալու հատուցման յոյսը կը փնտռենք Պոնտոսի լեռներու, Լիբանանի լեռներու, Հայաստանի լեռներու վրայ։
Յունական եւ հայկական միակերպութեան մէջ կը փնտռենք ու կը գտնենք միեւնոյն խիզախ, չսասանող ու արդար խիղճին խոստումը։
Օրհնեալ ըլլան բոլորը։
