Մարտ 7ի այս օրը կը նշենք ծննդեան 181րդ տարեդարձը հայ թատրոնի ճառագայթող դէմքերէն Գէորգ Չմշկեանի։
Տաղանդաւոր դերասան, բազմավաստակ բեմադրիչ եւ յառաջապահ թատերական գործիչ է Գէորգ Չմշկեան։ Հայ մշակոյթի ոսկեմատեանին մէջ ան անմահացաւ իբրեւ արդի արեւելահայ արհեստավարժ թատրոնի հիմնադիրներէն եւ իրապաշտ թատրոնի յառաջապահներէն մէկը՝ հանդիսանալով Գաբրիէլ Սունդուկեանի հանճարեղ գործերուն առաջին բեմադրողն ու գլխաւոր դերակատարը:
Յատկապէս «Պեպօ»ի կերպարը մարմնաւորուեցաւ եւ հայոց սերունդներու յիշողութեան մէջ անջնջելիօրէն դրոշմուեցաւ Գէորգ Չմշկեանի դերասանական մեծ տաղանդով։ Գ. Չմշկեան ոչ միայն իր խաղարկութեամբ հայ բեմին համար ստեղծեց «Պեպօ» կերպարը, այլեւ՝ ինչպէս որ առիթով մը, 2009ին, թատերագէտ ու հայրենի Ազգային Թատերական Ստեղծագործական Միաւորման (Ա.Թ.Ս.Մ.) նախագահ Արա Խզմալեան պիտի մատնանշէր «Առաւօտ» թերթին, Գ. Չմշկեան դերասանը ի՛նք ներշնչման աղբիւր հանդիսացաւ, որպէսզի Գ. Սունդուկեան ստեղծէ հայ թատրոնի յաւերժական կերպարներէն «Պեպօ»ն։
Ա՛յդ կը վկայէ նոյնինքն Ամենայն Հայոց Բանաստեղծ Յովհաննէս Թումանեան՝ նշելով, որ Չարչրկուած ճշմարտութիւն մը կայ. թատերական երկի կառուցուածքը պայմանաւորուած է բեմական իրականութեան առանձնայատկութիւններով եւ փաստենք, որ բոլոր տաղանդաւոր թատերագիրները ներսէն ճանչցած են թատրոնը, մասնաւորաբար՝ դերասանի արուեստը: Օրինակ՝ Շէյքսփիրը, Քորնէյլը, Ռասինը, Չեխովը եւ միւս երեւելիները ստեղծագործած են՝ նկատի ունենալով իրենց ժամանակի առաջատար արուեստագէտներն ու թատրոնները: Հայերուս պարագային ալ Սունդուկեանը գրած է՝ աչքի առջեւ ունենալով Գէորգ Չմշկեանի խաղարկութիւնը…»։
Գէորգ Չմշկեան ծնած է Թիֆլիս, 1837ին։ Հայրը` Յարութիւն Չմշկիկ գաղթած է Մշոյ երկրէն՝ իր պապական տոհմի եօթը ընտանիքներուն հետ: Իր տոհմին մասին ան կը պատմէ՝ «նոքա գաղթել են միշտ դէպի հիւսիս, ինչպէս աւանդուած է եղել ամբողջ ազգատոհմին, նորանց մէջ հեղինակութիւն ունեցող մէկ ծերունուց»: Յարութիւն Չմշկիկ Թիֆլիսի մէջ եղած է Յովհաննէս Կաթողիկոսի «փոքրաւորը», յետոյ ձեռնադրուած է քահանայ:
Հ. Յովհաննիսեանի վկայութեամբ՝ Գէորգ Չմշկեան երեխային «խորհուրդ ունեցող առաջին խօսքերը Ժամագրքից ու Նարեկից էին, նախնական գրագիտութիւնը` «Ս. Սարգիս» եկեղեցու Յովհաննէս սարկաւագից: 1847 թուականից տղայի կրթութիւնը շարունակուել է «Ներսիսեան» դպրոցում, այնուհետեւ, ըստ տոհմական աւանդութեան` «դէպի Հիւսիս»: «Մոսկուա, Պետերբուրգ,- գրում է նա,- իմ երեւակայութեան համար մի տեսակ աւանդական աշխարհ էր, ուր գիտութիւնը եւ կեանքը, ամէն տեսակ յաջողութիւնները պիտի թափուէին գլխիս…»: Ճանապարհը տանում է Պետերբուրգի հայոց եկեղեցու դուռը, այնտեղից՝ Մոսկուա, «Լազարեան» Ճեմարան: «Տեղ չկայ, սիրելիս, տեղ չկայ»,- պատասխանում է Մկրտիչ Էմին:
«1851թ., Չմշկեանն ընդունուել է Թիֆլիսի Հողաչափական Ուսումնարանը, ուր սովորել է երեք ու կէս տարի` չլսելով ոչ մի հայերէն բառ: «Իմ սէրը դէպի թատրոնական բեմը,- ասում է նա,- առաջին անգամ ծագեց այդ ուսումնարանում, որտեղ ռուսաց ծննդեան օրերին աշակերտներս տալիս էինք ընտանեկան ներկայացումներ: Ես մեծ յաջողութիւն ունեցայ»,- ասում է` յիշելով երկու փոքր դեր` «մէկ խուլ հոգաբարձու» եւ «մի վախկոտ զինուորական:
«1854 թ. Չմշկեան ծառայութեան է մտնում կովկասեան նահանգների հողաչափական վարչութիւնում եւ պաշտօնի բերումով շրջում այսր-կովկասեան քաղաքներն ու գիւղերը: «Ես կատարեալ ուսումնական էի,- ասում է հեգնանքով:- Կարդում էի Բելինսկի եւ մի քանի ժամանակից յետոյ անցայ դէպի Բոքլը, որից իմացայ, որ ես սաստիկ կոսմոպոլիտ պիտի լինեմ, եւ հէնց այդ ժամանակներում վրայ հասաւ Լիուիսի ռուսական թարգմանութիւնը…»:
«Չմշկեանը թատրոն է մտնում արդէն կողմնորոշուած` շօշափելով իր մտքում կառուցուող աշխարհի հիմքերն ու սիւները: Ուսումնասիրել էր Բելինսկու թատերական գեղագիտութիւնը, Ջորջ Լիուիսի «Կեանքի եւ ոգու հարցերը», թերևս նաեւ նրա դերասանական արուեստի տեսութիւնը, Բոքլի աշխարհագրական դետերմինիզմն (որոշադրականութիւն) ու սոցիոլոգիան (ընկերաբանութիւն): Պաշտօնի ու աշխատանքի բերումով նա լաւ էր ուսումնասիրել հայ բնաշխարհի սոցիալ-էթնիկական միջավայրը: Դերասանի արուեստում Չմշկեանը ջանում էր գտնել անհատի սոցիալ-հոգեբանական եւ զգայական փորձը` ըստ Լիուիսի ինքնադարձ (ինտրոսպեկտիվ) հայեցողութեան մեթոդի, ելնելով ոչ թէ բեմական սովորութիւններից կամ ստեղծագործութեան պատրաստի ձեւերից, այլ բեմական ռէալիզմի (իրապաշտութեան) հիմնական սկզբունքից` դրութեան տիպականացում եւ անհատականացում: «Դերասանը,- գրում է Լիուիսը,- պէտք է տիպական լինի: Նրա արտայայտութիւնները պէտք է այնպիսին լինեն, որ ունենալով մեր մարդկային բնութեան համար համընդունելին ու ներյատուկը` միաժամանակ կրեն անձնաւորող բնաւորութեան անհատական դրոշմը…»:
Կազմաւորման այս ենթահողով՝ Գէորգ Չմշկեան իր թատերական գործունէութիւնը սկսած է 1863ին: 1864ին ստեղծած է հայկական առաջին թատերախումբը` Անկախ Դերասանական Ընկերութիւնը։ «Մշակ» թերթի (1872 թ.) եւ Թիֆլիսի Թատերական Ընկերութեան (1879ին քարտուղարն էր եւ դերասանախմբի բեմադրիչը) հիմնադիրներէն է։ Հայոց Դրամատիկական Ընկերութեյան պատուոյ անդամ ընտրուած է 1908ին:
Գեղարուեստական իր աշխարհայեացքով՝ Չմշկեան հետեւած է ռուսական իրապաշտ թատրոնին՝ ամէն ջանք թափելով, որպէսզի գեղարուեստական բարձրարժէք խաղացանկ ստեղծելով՝ հայոց թատերական բեմը ծառայեցնէ արդի հասարակական խնդիրներու արծարծման ու յաղթահարման: Իր արուեստով՝ Չմշկեան աշխատած է համադրելու վիպապաշտական յոյզն ու իրական կեանքի արտացոլումը։ Հայ թատրոնին Չմշկեան ներարկած է Ուիլեըմ Շէյքսփիրի, Ժան Մոլիէրի, Ալեքսանդր Օստրովսկիի, Նիկոլայ Կոկոլի եւ Գ. Սունդուկեանի տարողութեամբ թատերագիրներու շունչը՝ բեմ հանելով արդիական նիւթերով եւ հարցերով թատերախաղեր։
Թատերական իր գործունէութեան ամբողջ տեւողութեան՝ Չմշկեան իր շուրջ համախմբուած պահեց հայ թատրոնի լաւագոյն ուժերը: Ան եղաւ նաեւ առաջիններէն, որ սերտ կապ ստեղծեց արեւելահայ եւ արեւմտահայ թատրոններուն միջեւ:
Նստակեաց չեղաւ Գ. Չմշկեանի թատերական գործունէութիւնը։ Դերասանական տարբեր խումբերով շրջագայեցաւ հայաշխարհով մէկ՝ ելոյթներ հրամցնելով Շուշիի, Ալեքսանդրապոլի եւ Երեւանի մէջ։ Հիւրաշարերով եղաւ նաեւ Գորի, Բաքու եւ այլուր: 1879ին Կոստանդնուպոլիսէն հայ թատրոնի հանճարեղ դերասաններ Պետրոս Ադամեանին եւ Սիրանոյշին հրաւիրեց իր թատերախումբը` նպաստելով հայ դերասանական արուեստի վերանորոգ զարգացման:
Չմշկեանի եւ Սունդուկեանի ստեղծագործական գործակցութեամբ՝ հայ թատրոնի պատմութեան մէջ հաստատուեցաւ իրապաշտական խաղաոճը: Չմշկեան Պեպոյի առաջին եւ լաւագոյն դերակատարը հանդիսացաւ հայկական եւ Թիֆլիսի վրացական բեմերուն վրայ:
Չմշկեան եղաւ նաեւ առաջին հայ թատերական գործիչը, որ բեմադրեց Օստրովսկիի «Ուրիշի սահնակը մի նստիր» («Ով քու բաբը չէ, նրա հիդ մի ձգուէ» թիֆլիսեան հայաբարբառ վերնագրով) եւ Ալեքսանդր Սուխովօ-Կոբիլինի «Կրեչինսկու հարսանիքը» թատերգութիւնները, որոնց մէջ խաղաց Վիխորեւի ու Կրեչինսկիի դերերը:
Չմշկեան ունեցաւ նաեւ թարգմանչական բեղուն գործունէութիւն։ Թարգմանեց (մօտ 20 թատերգութիւն) եւ բեմադրեց Շէյքսփիրի «Վենետիկի վաճառականը», «Օթելլօ»ն (հայ բեմի վրայ առաջինը ինք մարմնաւորեց Շայլոքի եւ Օթելլոյի կերպարները), «Թիմոն Աթենացի»ն, Վիկտոր Հիւկոյի «Անճելօ»ն եւ այլ գործեր:
Գ. Չմշկեանի խաղացանկին մաս կազմած են աւելի քան 100 դերեր, որոնց շարքին՝ Քաջն Վարդան (Յակոբ Կարէնեանի «Վարդան Մամիկոնեան կամ Վարդանանց պատերազմ»ին մէջ), Օսեփ (Գ. Սունդուկեանի «Քանդած օջախ»), Փեթրուչչօ (Շէյքսփիրի «Անսանձ կնոջ սանձահարումը»), Տոն Ժուան (Մոլիէրի «Տոն Ժուան»), Կարլ Մուոր (Ֆրիդրիխ Շիլլէրի «Աւազակներ») եւայլն:
Գէորգ Չմշկեան եղաւ նաեւ բեղուն հեղինակ։ Գրեց «Իմ յիշատակարանը» յուշագրական երկը, որ յետ մահու լոյս տեսաւ 1953ին, Երեւան։ Ունի թատերգութիւններ՝ «Վարժուհի», «Միթոմ ոչինչ», «Երկու ընտանիքում» եւայլն։ Մամուլի էջերուն լոյս ընծայած է թատերական եւ հրապարակախօսական բազում յօդուածներ: Հայ թատրոնի մեծ վաստակաւորին ծննդեան 181ամեակին նուիրուած այս հակիրճ անդրադարձը կ’արժէ աւարտել, դարձեալ, Գաբրիէլ Սունդուկեանի եւ մանաւանդ անոր գլուխ-գործոցը հանդիսացող «Պեպօ» թատերգութեան հետ Գէորգ Չմշկեանի անքակտելի կապին անդրադարձող հետեւեալ վկայութեամբ.
«Ըստ «Պեպօ» թատերգութեան ստեղծման նախապատմութեան, որ մեզի հասած է Գէորգ Չմշկեանի թողած «Յիշատակարան»ին շնորհիւ, Գաբրիէլ Սունդուկեան նոյնինքն Չմշկեանին թելադրած է գրի առնելու Պեպոյի բնագիրը, որովհետեւ Սունդուկեան վատառողջ էր եւ ի վիճակի չէր գրելու: Թատերգութիւնը այդպէ՛ս գրուած է 1870ին։1871ին առաջին անգամ բեմադրուած է Թիֆլիսի հայկական թատրոնի բեմէն, իսկ գլխաւոր դերով հանդէս եկած է նոյնինքն Գէորգ Չմշկեան։ «Պեպօ»ն առաջին անգամ տպագրուած է 1876 թուականին»:
Ինչպէս որ Հայ Թատրոնի հմուտ պատմագէտ, բանասէր եւ արուեստաբան Հենրիկ Յովհաննիսեան կը վկայէ, Գէորգ Չմշկեանի «անձն ու կենսագրութիւնը նոյնանում են «հայ թատրոնի գաղափարի հետ»: [Անոր գրած] «Յիշատակարանը» համառօտագրումն է արեւելահայ բեմի [19րդ դարի] 60-70ական թուականների պատմութեան եւ իմաստաւորումը մի ամբողջ ուղղութեան: «Պեպօ»ի հեղինակը դրեց ինձ վրայ մէկ քաղցր լուծ, այն է` խոստովանել ճշմարտութիւնը»,- այսպէ՛ս է սկսում նա եւ պատմում ձեռքը խղճին` շրջանցելով իր անձը»:
Գէորգ Չմշկեան վախճանեցաւ 1915ի Յունուար 10ին, Սան Փեթերսպուրկ։
