Յունիս 21ի այս օրը, 17 տարի առաջ, Սիաթըլի մէջ (Մ. Նահանգներ), ստամոքսային անողոք հիւանդութեան մը դէմ երեք տարի մաքառելէ ետք, 89 տարեկանին վախճանեցաւ հայ ժողովուրդի աշխարհահռչակ արժէքներէն Ալան Յովհաննէս։
Հայ երաժշտական հանճարի մեծատաղանդ ներկայացուցիչներէն է Ալան Յովհաննէս, որ չորս տարեկանէն գտաւ ինքնադրսեւորման իր հնչեղէն ուղին եւ ամբողջ կեանք մը լեցուց արտասովոր երաժշտականութեամբ, աւանդականն ու արդիականը, հայկականն ու ամերիկեանը, արեւելեանն ու արեւմտեանը իւրայատուկ յուզականութեամբ, խոհականութեամբ եւ խորհրդաւորութեամբ համադրող բարձրարժէք արուեստով։
Միայն ծագումով հայ մը չեղաւ ան, այլ թէ՛ իր կեանքով, թէ՛ աւելի քան 70 սիմֆոնիք ստեղծագործութիւններով՝ հաւատաւոր եւ հաւատարիմ մշակը հանդիսացաւ հայկական իր ժառանգութեան։
Եղաւ, մանաւա՛նդ, հաւասարապէս ե՛ւ հայ, ե՛ւ ամերիկացի՝ սփիւռքահայու կրկնակ պատկանելութեան դրօշակիրներէն դառնալով։
«Ամերիկահայ»ու կրկնակ պատկանելութեան իր այդ կազմաւորումով ու համադրութեամբ՝ Ալան Յովհաննէս բնաւ անտարբեր չգտնուեցաւ աշխարհի ճակատագրին նկատմամբ, մօտէն հետեւեցաւ եւ դիրքորոշուեցաւ քաղաքական մեծ վերիվայրումներուն հանդէպ ու նուաճեց արժանաւոր քաղաքացիի իր մնայուն տեղը 20րդ դարու ամերիկեան իրականութեան մէջ։ Ամերիկահայ «Արարատ» հանդէսին տրուած հարցազրոյցի մը մէջ, տակաւին 1971ին, մեծանուն երաժիշտը կատարեց մերկացումը ամերիկեան մեծապետական մոլորանքին՝ ինչպէս այդ օրերուն, նաեւ մեր ժամանականերուն համար ուղի լուսաւորող հետեւեալ պատգամը փոխանցելով.
«Թեւակոխած ենք շատ վտանգաւոր հանգրուան մը։ Ինքնակործանման վտանգին առջեւ ենք, ինչ որ մեծ վախով կը համակէ զիս։ Հին սերունդը անխղճօրէն կը կառավարէ ու կ’իշխէ։ Եւ ունիմ այն զգացումը, որ ատիկա մեծ սպառնալիք մըն է մեր քաղաքակրթութեան համար։ Հսկայական ընկերութեանց եւ կազմակերպութեանց ագահութիւնը կը հակակշռէ կեանքը տեսակ մը վայրագութեամբ։ Կացութիւնը հետզհետէ աւելի եւ աւելի վատթարացած է, որոշ իմաստով, որովհետեւ բնական գիտութիւնը մեզ տուած է աւելի ու աւելի մահացու զէնքեր եւ մարդկային ոգին կործանած է շատ մը պարագաներու… Ուստի՝ ի՜նչ օգուտ, որ ունինք աշխարհի ամենազօրաւոր երկիրը, երբ կործանած է հոգին։ Անօգո՜ւտ է»։
Յուշատետրի սիւնակը շատ սեղմ է՝ այսպիսի՛ տարողութեամբ մեծութիւնը իր կեանքով, ստեղծագործական ժառանգութեամբ եւ գաղափարական պատգամով մանրամասնօրէն ներկայացնելու համար։
Ալան Յովհաննէս ծնած է 1911ի Մարտ 8ին, Մասաշուսեթց (Մ. Նահանգներ)։ Զաւակն է հայկական Կիլիկիոյ Ատանա քաղաքէն եկած յայտնի քիմիագէտ Յարութիւն Վաննէս (Յովհաննէսի թրքական աղճատումը) Չախմախճեանի, որ դասախօս էր մեծահռչակ Թաֆթս համալսարանին մէջ։ Հայրը Թաֆթսի մէջ ծանօթացած ու ամուսնացած էր սկովտիացի Մատլէն Սքաթի հետ, որ մինչեւ 1931ի իր մահը ընդդիմացաւ զաւկին հայ մեծցնելու Վաննէս Չախմախճեանի հետեւողական ճիգերուն։
Կենսագիրները կը վկայեն, որ 4 տարեկանէն երաժշտութեան նուիրուած Ալանը, մօր ճնշումին եւ ազդեցութեան տակ, վաղ տարիքի իր ստեղծագործութիւնները կը ստորագրէր Ալան Սքաթ Վաննէս։
Ալան 7 տարեկանին ի վիճակի եղաւ երաժշտութիւնը կարդալու եւ 14 տարեկանին արդէն սիմֆոնիք գործեր կը յօրինէր։ Բայց ինչպէս որ հետագային ի՛նք վկայած է, ծնողքը դէմ էին երաժշտութիւն յօրինելու իր բուռն ցանկութեան։ «Հետեւաբար ստիպուած էի երաժշտական իմ յօրինումներս գրելու գիշերները, գաղտնի, բաղնիքի մէջ, եւ յետոյ զանոնք պահելու, որպէսզի ծնողքս չտեսնեն»,- խոստովանած է մեծ երաժիշտը։
Արլինկթըն Գոլէճի աշակերտ էր, երբ արդէն գրեց իր առաջին երկու օփերաները, որոնք ներկայացուեցան Գոլէճի սիմֆոնիք նուագախումբին կողմէ։ Երգահանութեան նուիրուելու իր որոշումին մէջ, այդ տարիներուն, մեծ եղաւ ազդեցութիւնը Կոմիտասի ստեղծագործութիւններուն հետ իր ծանօթացումին։ 1929ին, աւարտելով միջնակարգ դպրոցը` ան ուսումը շարունակեց Նիու Ինկլէնտի Երաժշտանոցին մէջ։ Այդ շրջանին գրեց «Արեւածագ» սիմֆոնին, որուն համար արժանացաւ Samuel Endicottի մրցանակին:
Մինչեւ 1930ականները եւ մօր մահը ստեղծած իր գործերը Ալան Սքաթ Վաննէս որոշեց փճացնել եւ կը պատմէ, որ օրերով իր նոթաները այրեց։ Որոշեց իր հայկական պատկանելութեան լիարժէք տէր կանգնիլ՝ առաջին հերթին մեծ հօր Յովհաննէս անունը ընտրելով իբրեւ ազգանուն։ Այդ մասին նաեւ առիթով մը խոստովանած է, որ ընտանեկան «Չախմախճեան» ազգանունը չընտրեց, որովհետեւ շրջապատին մէջ ոչ ոք ի վիճակի էր ճիշդ արտասանելու «զինագործ» բառին թրքացումով կնքուած իր հարազատ ազգանունը։
Այդ շրջանին սկսաւ իբրեւ երգեհոնահար նուագել Ուոթըրթաունի հայ առաքելական Ս. Ճէյմս եկեղեցւոյ մէջ, միաժամանակ թափով ստեղծագործական աշխատանքի նուիրուելով եւ Tanglewood Երաժշտանոցին մէջ երգահանի մասնագիտական պատրաստութեան հետեւելով՝ 1942ին արժանանալով գիտական կոչումի։ Ամերիկահայութիւնը անմիջապէս փարեցաւ իր երիտասարդ երգահանին եւ նիւթական անհրաժեշտ աջակցութիւնը ցոյց տուաւ անոր, որպէսզի ամերիկեան մեծազդեցիկ Mercury ձայնասկաւառակի արձանագրութեան ընկերութիւնը իրարու ետեւէ հրապարակ հանէ Ալան Յովհաննէսի գործերը, որոնք լայն ժողովրդականութիւն ապահովեցին հայ երաժիշտին։
Ալան Յովհաննէսի ստեղծագործական կեանքին մէջ կարեւորագոյն դարձակէտ մը եղաւ անոր ծանօթացումը հայ երաժիշտ Ենովք Տէր-Յակոբեանի հետ, որ հայկական եւ արեւելեան նուագարաններու օգտագործման հմուտ էր եւ Ալանի առջեւ լայն բացաւ ոչ միայն հայկական, քրտական, պարսկական ու արաբական, այլեւ՝ հնդկական, չինական եւ ճափոնական աւանդական նուագարաններու եւ ազգային երաժշտութեանց անեզր աշխարհը։
Այդ ուղիով ալ ընթացաւ Ալան Յովհաննէսի ստեղծագործական բեղուն կեանքը։
1946ին, երբ Պոսթընի Երաժշտանոցին դասախօս էր, տեղւոյն հայ համայնքի մղումով ստեղծեց իր «Էջմիածին» օփերան։ 1952ին ան փոխադրուեցաւ Նիւ Եորք, ուր միացաւ «Ամերիկայի Ձայն»ի խմբագրութեան, երաժշտական բաժնի պատասխանատուութեամբ։ Շարունակեց ստեղծագործել եւ շուրջ կէս դար իր տիրական դրոշմը դրաւ ամերիկեան երաժշտական կեանքին վրայ՝ յատկապէս արեւելեան ու արեւմտեան երաժշտութիւնները ինքնուրոյն համադրութեամբ մշակելու իր մեծ տաղանդով։
Ալան Յովհաննէս, իր հօր օրինակին հետեւելով, իր կարգին ամուսնացաւ օտարի հետ՝ ծանօթ սոփրանօ Հինաքօ Ֆուճիարայի հետ։ Ունեցան դուստր մը, որ իր մօր հետ միասին հպարտութեամբ տէր կանգնեցան հայ մեծ երաժիշտի ազգային պատկանելութեան եւ երաժշտութեան՝ 2004ին ձեռնամուխ ըլլալով Հայաստանի մէջ Ալան Յովհաննէսի Տուն-Թանգարանի ստեղծումին։
Ա՛յդ էր կտակը Ալան Յովհաննէսի, որ իր կենդանութեան միայն մէկ անգամ՝ 1965ին բախտը ունեցաւ հայրենիք այցելելու եւ «իր սիրտը լեռներում թողնելու»…
Վկայութեանց համաձայն՝
«Ալան Յովհաննէսը Հայրենիք եկաւ 1965 թուվականին: Հայրենիքի մասին առասպելները յօդս ցնդեցին այն պահին, երբ Երեւանում տեսաւ Լենինի արձանը: Իր հայաստանեան շրջագայութեան մասին Վարպետը քիչ էր պատմում: Միայն կրկնում էր, որ այնտեղ Քրիստոսը դարձել է սատանայ, իսկ Լենինը` աստուած: Խորհրդային Հայաստանում Ալան Յովհաննէսն անկեղծանում էր միայն այն ժամանակ, երբ հեռու էր յայտնւում մայրաքաղաքից, կարմիր դրօշներից ու կուսակցական «ընկերներից»…
«Ալան Յովհաննէսը հայրենիքում երկար չմնաց. ծանօթացաւ գործընկերներին, նուիրեց իր ստեղծագործութիւնները գրականութեան եւ արուեստի թանգարանին ու հեռացաւ: Նրա հայաստանեան շրջագայութեան մասին պետական արխիւներում քիչ բան կայ:
«Երբ Խորհրդային Միութիւնը տապալուեց, եւ սկսուեց Արցախեան Ազատամարտը, Վարպետն արդէն ծեր էր ու, չնայած ցանկութեանը, չէր կարող գալ նորանկախ Հայաստանի Հանրապետութիւն: Նա հայրենիք վերադառնալու այլ ճանապարհ գտաւ. գրեց «Արցախ» սիմֆոնիան` նուիրուած Արցախեան Հերոսամարտի քաջերին
Ալան Յովհաննէս (Չախմախճեան) վախճանեցաւ 21 Յունիս 2000ին եւ իր յիշատակին նուիրուած այս հակիրճ սիւնակը կ’արժէ եզրափակել «Ազգ» թերթի էջերուն Սառա Գասպարեանի հրատարակած հետեւեալ վկայութեամբ.-
«Նիւ Եորքի դասական երաժշտութիւն սփռող ռադիոալիքներով յաճախակի է հնչում Ալան Յովհաննէս անունը: Աշխարհում թերեւս ոչ մի կոմպոզիտոր այդքան խոր ու նրբօրէն չի զգացել արեւելեան ժողովուրդների ազգային նուագարանների արժէքը եւ վարպետօրէն հնչեցրել դրանք սիմֆոնիկ երաժշտութեան մեջ, որքանՙ Ալան Յովհաննէսը: Իր երկար, բեղուն ստեղծագործական կեանքում նա խորապէս ուսումնասիրել է հնդկական ազգային երաժշտական գործիքները, կորէական Ah-Ak ոճը, ճապոնական Բունրակու եւ Գագակու երաժշտական ոճերը: Սիմֆոնիայի եւ արեւելեան մեղեդիների հետաքրքրական համադրութեան միջոցով կոմպոզիտորն արտայայտել է փիլիսոփայական խոհերՙ բնութեան, տիեզերքի, աշխարհարարման մասին: Ծառի ու սարի նկատմամբ տածած իր յատուկ պաշտամունքը ծնունդ է տուել համանուն բազմաթիւ սիմֆոնիաների:
«Պատահական չէ, որ նրան համարել են դասական երաժշտութեան «Սոկրատէս»ը»:
