­­Յի­շե­լով Ազ­նա­ւու­րը

Է­վա ­­Պէր­պէ­րեան

Ազ­նա­ւու­րի հետ ան­ցու­ցած քա­նի մը ժա­մե­րը ին­ծի հա­մար դար­ձած են ան­մո­ռա­նա­լի յուշ, ո­րուն մա­սին՝ հա­կա­ռակ եր­կար տա­րի­ներ ան­ցած ըլ­լա­լուն, եր­բեմն-եր­բեմն կը յի­շեմ եւ կ­­՛անդ­րա­դառ­նամ հի­մա , որ մարդ յա­ճախ չի գիտ­նար ար­ժէ­քը այն պա­հուն, այն ա­ռի­թին՝ որ կը ստեղ­ծո­ւի ի­րեն հա­մար։
Ազ­նա­ւու­րի մա­հո­ւան առ­թած ցա­ւի ու կո­րուս­տի զգա­ցում­նե­րուն մա­սին չէ, որ գրի առ­նո­ւած են այս տո­ղե­րը, այլ՝ կը վե­րա­բե­րին Ազ­նա­ւու­րի հետ, ա­նոր ներ­կա­յու­թեան եւ ա­նոր քով նստած ու հե­տը զրու­ցած ան­մո­ռա­նա­լու պա­հու մը վե­րապ­րու­մին։ Զ­րոյց մը՝ ո­րուն մա­սին գրած եմ օ­րին, «Ազ­դակ»ի է­ջե­րէն։

****
1977, ­­Պէյ­րութ, ­­Լի­բա­նան։
Ազ­նա­ւուր հրա­ւի­րո­ւած էր ­­Պէյ­րութ եւ ե­լոյթ պի­տի ու­նե­նար պա­տե­րազ­մի հան­դարտ օ­րե­րուն զու­գա­դի­պող ­­Յու­նիս ամ­սուն։
Ազ­նա­ւու­րի ժա­մա­նու­մը եւ ե­լոյ­թը մեծ հե­տաքրք­րու­թիւն ստեղ­ծած էին հայ թէ լի­բա­նան­ցի հան­րու­թեան մօտ։
Ազ­նա­ւու­րի ժա­ման­ման լու­րը ի­մա­նա­լէ ան­մի­ջա­պէս ետք, ­­Լի­բա­նա­հայ Օգ­նու­թեան ­­Խա­չի Շր­ջա­նա­յին ­­Վար­չու­թիւ­նը սքան­չե­լի մտա­ծու­մը ու­նե­ցած էր զինք հրա­ւի­րե­լու մեր կե­դրո­նա­կան ա­կումբ­նե­րէն «Ա. Ե­րե­ւա­նեան» ­­Ժո­ղովր­դա­յին ­­Տուն, եւ զինք հիւ­րա­սի­րե­լու հայ­կա­կան ճա­շե­րով։ Ազ­նա­ւուր ըն­դու­նած էր հրա­ւէ­րը եւ ը­սած էր, որ «իմ նո­ւա­գա­խում­բի եւ երգ­չա­խում­բի ան­դամ­նե­րը հետս պի­տի գան, կ­­՛ու­զեն ի­րենք ալ հայ­կա­կան ճա­շեր ու­տել»։
Շր­ջա­նա­յին ­­Վար­չու­թեան քա­նի մը ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րուն հետ կը հաս­նինք իր ի­ջե­ւա­նած պան­դո­կը։
Այս շատ հա­ճե­լի եւ ան­մո­ռա­նա­լի օ­րո­ւան ա­ռա­ջին պա­հուն, երբ կը հաս­նինք իր ի­ջե­ւա­նած պան­դո­կը, կը տես­նենք Ազ­նա­ւու­րը պան­դո­կի մուտ­քին կե­ցած։ Երբ կը մօ­տե­նանք ի­րեն, «պատ­րաստ եմ» կ­­՛ը­սէ։ ­­Գի­տէ՝ որ ե­կած ենք զինք տա­նե­լու ի պա­տիւ ի­րեն տրո­ւած ճաշ­կե­րոյ­թին։
­­Ճամ­բու ըն­թաց­քին Ազ­նա­ւուր ա­նընդ­հատ կը խօ­սի եւ հար­ցում­ներ կ­­՛ուղ­ղէ։ «­­Գի­տէ՞ք,- կ­­՛ը­սէ ան,- ոչ մէկ տե­ղէ ես նման հրա­ւէր կ­­՛ըն­դու­նիմ։ ­­Բայց եր­կու տա­րո­ւան պա­տե­րազ­մէ մը ետք, կ­­՛ու­զեմ ձեր մէջ ըլ­լալ, թե­րեւս ներ­կա­յու­թեամբս խան­դա­վա­ռու­թիւն ստեղ­ծո­ւի»։
Երբ կը հաս­նինք ­­Ժո­ղովր­դա­յին ­­Տուն՝ ար­դէն մայր դրան սե­մէն, աս­տի­ճան­նե­րուն վրայ եւ պար­տէ­զը հա­ւա­քո­ւած են հիւ­րե­րը՝ պե­տա­կան ե­րես­փո­խան­ներ, միու­թեանց եւ մա­մու­լի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­ներ, լու­սան­կա­րիչ­ներ մեծ խան­դա­վա­ռու­թեամբ կը դի­մա­ւո­րեն մե­ծա­նուն եր­գի­չը։
Կ­­՛ուղ­ղո­ւինք սրահ։ Ըստ ե­րե­ւոյ­թին Ազ­նա­ւուր չի սի­րեր խում­բե­րու հետ կե­նալ եւ զրու­ցել։ Ան­մի­ջա­պէս կը նստի եւ կ­­՛ու­զէ գիտ­նալ, թէ ո­րո՞նք են ներ­կա­նե­րը։ Երբ կ­­՛ի­մա­նայ, թէ հոն են հայ­կա­կան բո­լոր միու­թիւն­նե­րը ներ­կա­յաց­նող դէմ­քեր, «ու­րախ եմ, երբ այս­պէ՛ս միա­ցած կը տես­նեմ,- կ­՛ը­սէ գո­հու­նա­կու­թեամբ,- եր­բեմն երբ այս ե­րե­ւոյ­թի հա­կա­ռա­կին ա­կա­նա­տես կ­­՛ըլ­լամ՝ ի­րա­պէս կը ցա­ւիմ։ ­­Մէկ ազգ ենք ի վեր­ջոյ»։
Ազ­նա­ւու­րին մօ­տե­ցող­ներ եւ հե­տը նկա­րո­ւիլ փա­փա­քող­ներ շատ կան։ ­­Չի մեր­ժեր։ «­­Շա­րո­ւե­ցէ՛ք, կու­գամ»,- կ­­՛ը­սէ եւ քա­նի մը վայր­կեան ետք, խում­բի մը կեդ­րո­նը կե­ցած, պատ­րաստ է նկա­րո­ւե­լու։
Ըստ ե­րե­ւոյ­թին ա­նօ­թե­ցած է։ ­­Յան­կարծ ոտ­քի կ­­՛ել­լէ եւ ա­րագ քայ­լե­րով կ­­՛ուղ­ղո­ւի դէ­պի սե­ղան։ «Ե­թէ ես չշար­ժիմ, մարդ շար­ժե­լու նպա­տակ չու­նի»,- կ­­՛ը­սէ։ Ա­խոր­ժա­կով կ­­՛ու­տէ հայ­կա­կան ճա­շա­տե­սակ­նե­րը։
­­Ճամ­բու ըն­թաց­քին, պահ մը՝ երբ տա­րո­ւած շուր­ջը կը դի­տէր, կ­­՛ը­սեմ ի­րեն.-
— Պր. Ազ­նա­ւուր, պի­տի խնդրէի, որ ճա­շէն ա­ռաջ կամ ետք կարճ զրոյց մը ու­նե­նանք միա­սին՝ «Ազ­դակ» օ­րա­թեր­թին հա­մար։
— ­­Շատ սի­րով, պատ­րաստ եմ,- կ­­՛ը­սէ Ազ­նա­ւուր։
— ­­Չէք՞ մոռ­նար չէ՞…
— ­­Թե­րեւս դուք մոռ­նաք, բայց ես՝ ոչ,- կ­­՛ը­սէ ան։
­­Պէյյ­րու­թի «Ա. Ե­րե­ւա­նեան» ­­Ժո­ղովր­դա­յին ­­Տան սրահն ենք եւ սկսած ենք զրու­ցել։ ­­Սա­հող ժա­մե­րուն, վայր­կեան­նե­րուն, նոյ­նիսկ երկ­վայր­կեան­նե­րուն դէմ վազ­քի մը մէջ է Ազ­նա­ւուր։ Կ­­՛ու­զէ ոչ մէկ բան մեր­ժել, պայ­մա­նաւ սա­կայն, որ ա­մէն բան ըն­թա­նայ ա­րա­գօ­րէն։ ­­Խօ­սի՞լ, կը խօ­սի՝ բայց ա­րագ։ ­­Ճա­շե՞լ, կը ճա­շէ՝ բայց շուտ…..։ Այդ­պէ՛ս էր Ազ­նա­ւուր՝ շար­ժում, ա­րա­գու­թիւն, վազք… գէթ այդ­պէ՛ս զինք տե­սանք ու ճանչ­ցանք այդ օ­րը։
— ­­Ճաշ­կե­րոյթ­նե­րու հրա­ւէր­ներ միշտ կ­­՛ըն­դու­նի՞ք, կը հարց­նեմ։
— Ո՛չ։ ­­Շատ կը ճամ­բոր­դեմ. ե­թէ ըն­դու­նիմ նման հրա­ւէր­ներ՝ ճաշ­կե­րոյթ­նե­րու ստրու­կը կը դառ­նամ։
— Ին­չու՞ այս ան­գամ ըն­դու­նե­ցիք այս հրա­ւէ­րը։
— Ո­րով­հե­տեւ ար­տա­կարգ կա­ցու­թե­նէ մը նոր դուրս ե­կած գա­ղութ էք։Ն­ման հրա­ւէր­ներ չեմ մեր­ժեր՝ երբ կը զգամ, թէ ներ­կա­յու­թեամբս կա­րե­լի կ­­՛ըլ­լայ ո­րոշ խան­դա­վա­ռու­թիւն վերս­տեղ­ծել տեղ մը, ուր եր­կար ա­տե­նէ ի վեր մար­դիկ բո­լո­րո­վին տար­բեր ա­ռօ­րեայ մը ու­նե­ցած են։
— Ու­րիշ ո՞ւր չէք մեր­ժած, օ­րի­նակ։
— Ար­ժան­թին. շրջան մը ի­րա­պէս ծանր մթնո­լոր­տի մը մէջ էր այդ­տե­ղի ժո­ղո­վուր­դը։ Հ­րա­ւի­րե­ցին եւ ես գա­ցի։ Հ­րա­ւէր­ներ կ­­՛ըն­դու­նիմ նաեւ հոն, ուր փոք­րա­թիւ գա­ղութ մը կայ եւ իմ պատ­ճա­ռովս այդ գա­ղու­թի ան­դամ­նե­րը քով-քո­վի կու­գան։ Շր­ջան մը ­­Գա­նա­տան այդ­պէս էր, բայց հի­մա՜…։ ­­Հա՛, կը սի­րեմ նաեւ ներ­կայ ըլ­լալ այն հա­ւա­քոյթ­նե­րուն, ուր կու­սակ­ցա­կան կամ յա­րա­նո­ւա­նա­կան խտրու­թիւն չկայ։
— ­­Հի­մա հոս այդ­պէս ենք, կ­­՛ը­սեմ։
— ­­Չը­սէ՞ք, որ սկսած էք խե­լա­ցի դառ­նալ։ Եւ ի­րա­պէս ալ ին­ծի հա­մար կա­րե­ւո­րը հա­յու­թիւնն է։ ­­Բո­լորս ալ հայ ենք….
1975ին, ­­Ցե­ղաս­պա­նու­թեան 60ա­մեա­կի տա­րին, Ազ­նա­ւուր եր­գած էր իր նշա­նա­ւոր «Ա­նոնք ին­կան» եր­գը, նո­ւի­րո­ւած՝ Ե­ղեռ­նի նա­հա­տակ­նե­րուն, որ ձե­ւով մը դար­ձաւ հա­մայն հա­յու­թեան եր­գը։
Ակ­նար­կե­լով «Ա­նոնք ին­կան» եր­գին՝ կ­­՛ը­սեմ.
— ­­Շատ խօ­սո­ւե­ցաւ այդ մա­սին, նոյ­նիսկ թուրք լրագ­րող մը այդ ա­ռի­թով հան­դի­պում ու­նե­ցաւ ձեր հետ։ Ին՞չ ե­ղաւ ձեր պա­տաս­խա­նը։
— Ի­րեն բա­ցատ­րե­ցի, թէ իմ հարցն է ա­տի­կա։ ­­Բա­ցատ­րե­ցի՝ թէ կը պատ­կա­նիմ ժո­ղո­վուր­դի մը, որ ցի­րու­ցան ե­ղած է ամ­բողջ աշ­խար­հի մէջ, ջար­դե­րու պատ­ճա­ռով։ ­­Յա­մե­նայն դէպս, թուրք բա­ռը յի­շա­տա­կո­ւած չէ։ ­­Բայց հար­կաւ գի­տեն, թէ ի՞նչ է խոր­քը այդ եր­գին….
— ­­Պատ­գա՞մ մըն է այդ եր­գը։
— ­­Պատ­գամ փո­խան­ցող երգ մը չէ։ «Ա­նոնք ին­կան»ը պատ­մա­կան դէպք մը կը ներ­կա­յաց­նէ, ո­րով­հե­տեւ ե­թէ պատ­գամ մը ըլ­լար՝ պի­տի խօ­սէի նաեւ յան­ցա­գործ­նե­րու մա­սին։ Իմ երգս վրէժխնդ­րու­թիւն չի պա­հան­ջեր եւ ոչ ալ՝ կոչ կ­­՛ը­նէ պա­տե­րազ­մի։ ­­Շեշ­տը դրո­ւած է պատ­մա­կան դէպ­քի մը վրայ, որ ցարդ ան­ծա­նօթ է աշ­խար­հին։ ­­Պատ­մա­կան դէպք մը՝ որ պէտք է գտնէ իր լու­ծու­մը։ ­­Ժա­մա­նակն է, որ յան­ցա­ւոր­նե­րը ըն­դու­նին ի­րենց սխա­լը…
— Ի՞նչ տպա­ւո­րու­թիւն կը ձգէ Ե­ղեռ­նի նո­ւի­րո­ւած «Ա­նոնք ին­կան» եր­գը օ­տար ունկն­դիր­նե­րուն վրայ։
— Երբ շատ մը տե­ղեր կ­­՛եր­գեմ այս եր­գը, ա­ռա­ջին ան­գամ ըլ­լա­լով կը լսեն հայ ա­նու­նը։ ­­Յա­ճախ չեն գի­տեր, թէ հայ ժո­ղո­վուրդ գո­յու­թիւն ու­նի։
— ­­Հա­յե­րէ­նով ալ պի­տի եր­գէ՞ք այս եր­գը։
— Ո’չ, ո­րով­հե­տեւ հա­յու­թեան ուղ­ղո­ւած չէ, այլ՝ օ­տար­նե­րուն։ ­­Հայ ժո­ղո­վուր­դը ծա­նօթ է պատ­մա­կան այն դէպ­քին, զոր կը փոր­ձեմ օ­տար­նե­րուն ծա­նօ­թաց­նել։
— ­­Նոյն ի­մաս­տով երկ­րորդ երգ մըն ալ յօ­րի­նե­լու մա­սին կը մտա­ծէ՞ք։
— Ո՛չ, մէկ հա­տը բա­ւա­րար է։
— ­­Ծա­նօ՞թ էք հա­յոց պատ­մու­թեան։
— Ա­յո՛, բա­ւա­կան բան կար­դա­ցած եմ այդ մա­սին։ ­­Բայց պէտք է ը­սել, որ ֆրան­սե­րէ­նով մեր պատ­մու­թեան մա­սին լաւ պատ­րաս­տո­ւած գոր­ծեր չկան։
— Ի՞նչ են ձեր հե­տա­գայ ծրա­գիր­նե­րը։
— Եր­գել, եր­գել….

Եւ այս­պէ՛ս, Ազ­նա­ւուր եր­գե՜ց ու եր­գե՛ց , ա­ւե­լի քան 70 տա­րի…
Ու իր եր­գով ան­մա­հա­ցաւ ու… ան­մա­հա­ցո՜ւց։