ՀԱՄԲԱՐՁՈՒՄ ԱՂՊԱՇԵԱՆ

Ի­րա­քեան ­Քիւր­տիս­տա­նը երկ­րի հիւ­սի­սա­յին մասն է, որ կ­՛ընդգր­կէ Ար­պիլ, ­Սու­լէյ­մա­նիէ եւ Տ­հոք քա­ղաք­նե­րը՝ ըստ Ի­րա­քի պե­տու­թեան, սա­կայն քիւր­տե­րը ­Քեր­քու­քը եւ այլ վի­ճե­լի տա­րածք­ներ եւս ա­նոր սահ­ման­նե­րուն մէջ կ­՛առ­նեն։ ­Մեծն ­Քիւր­տիս­տա­նի միւս մա­սե­րը կը գտնո­ւին ­Թուր­քիոյ, Ի­րա­նի եւ ­Սու­րիոյ մէջ: ­Քիւր­տե­րուն ընդ­հա­նուր թի­ւը 30 մի­լիո­նէն ա­ւե­լի կը նկա­տո­ւի, բայց ա­նոնք եր­բեք ան­կախ պե­տու­թիւն չեն ու­նե­ցած: Քր­տե­րէ­նը մէ­կէ ա­ւե­լի բար­բառ­ներ ու­նի. քիւր­տե­րուն մե­ծա­մաս­նու­թիւ­նը սիւն­նի իս­լամ է. կան ա­լաո­ւի քիւր­տեր ­Թուր­քիոյ մէջ եւ ֆէյ­լի-շիի քիւր­տեր՝ Ի­րա­քի մէջ. նաեւ կան քրիս­տո­նեայ, հրեայ, պա­հա­յի եւ քաա­քա­յի քիւր­տեր. ե­զի­տի­ներն ալ ազ­գու­թեամբ քիւրտ են: ­Քիւր­տե­րը Ի­րա­քի 38 մի­լիոն բնակ­չու­թեան 15-20 առ հա­րիւ­րը կը ներ­կա­յաց­նեն:
1919 թո­ւա­կա­նին եւ ան­կէ ետք, շէյխ ­Մահ­մուտ էլ-­Հա­ֆիտ ապս­տամ­բու­թիւն­ներ կազ­մա­կեր­պեց ­Սու­լէյ­մա­նիէ­յի մէջ, սա­կայն անգ­լիա­ցի­նե­րը վերջ դրին ա­նոր ապս­տամ­բու­թիւն­նե­րուն: 1930ա­կան թո­ւա­կան­նե­րուն, մուլ­լա ­Մուս­թա­ֆա էլ-­Պար­զա­նի ապս­տամ­բե­ցաւ կա­ռա­վա­րու­թեան դէմ եւ աք­սո­րո­ւե­ցաւ, բայց 1942ին փա­խուստ տո­ւաւ ­Պարս­կաս­տան, ուր 1945ին պարս­կահ­պա­տակ քիւրտ ղե­կա­վար ­Քա­տի ­Մու­հա­մե­տի հետ, ­Պարս­կաս­տա­նի հիւ­սի­սա­յին շրջա­նին մէջ, խորհր­դա­յին­նե­րու ա­ջակ­ցու­թեամբ հիմ­նեց քրտա­կան «­Մա­հա­պատ ­Հան­րա­պե­տու­թիւ­նը», որ սա­կայն եր­կար կեանք չու­նե­ցաւ։ ­Քա­տի ­Մու­հա­մետ կա­խա­ղան բարձ­րա­ցո­ւե­ցաւ, իսկ ­Պար­զա­նի ա­պաս­տա­նե­ցաւ ­Ռու­սաս­տան, ուր 1946ին հիմ­նեց Քր­տա­կան ­Դե­մոկ­րատ ­Կու­սակ­ցու­թիւ­նը:
1958ին, Ի­րա­քի թա­գա­ւո­րու­թեան տա­պա­լու­մէն ետք, զօ­րա­վար Ապ­տուլ ­Քե­րիմ ­Քա­սէմ նե­րում շնոր­հեց ­Պար­զա­նիին, եւ վեր­ջինս Ի­րաք վե­րա­դար­ձաւ. սա­կայն այդ «մեղ­րա­լու­սի­նը» շատ եր­կար չտե­ւեց… Ի­րա­քի կա­ռա­վա­րու­թիւ­նը մեր­ժեց ­Պար­զա­նիի ինք­նա­վա­րու­թեան ծրա­գի­րը, ուս­տի՝ 1961ին, ան զի­նեալ պայ­քար հռչա­կեց ի­րա­քեան պե­տու­թեան դէմ:
1963ին, «­Պաաս» կու­սակ­ցու­թեան յե­ղաշր­ջու­մը հաշ­տու­թեան նոր յոյ­սեր ներշն­չեց, սա­կայն ա­րաբ ազ­գայ­նա­մոլ նա­խա­գահ Ապ­տուլ­սա­լամ Ա­րի­ֆը, որ «­Պաաս»ը դուրս մղեց եւ Ի­րա­քի ղե­կա­վա­րու­թիւ­նը ստանձ­նեց, հա­մա­ձայ­նու­թեան մը չկրցաւ յան­գիլ քիւր­տե­րուն հետ, եւ քիւր­տե­րուն պայ­քա­րը շա­րու­նա­կո­ւե­ցաւ։ Ապ­տուլ­սա­լա­մէն ետք ա­նոր եղ­բայ­րը՝ Ապ­տուլ­ռահ­ման Ա­րիֆ եւս հաշ­տու­թեան փոր­ձեր ը­րաւ, բայց՝ ի զուր:
1969ին, «­Պաաս» կու­սակ­ցու­թեան 2րդ ­յե­ղաշր­ջու­մէն ետք, նոր կա­ռա­վա­րու­թիւ­նը քիւր­տե­րուն ա­ռա­ջար­կեց դադ­րեց­նել զի­նեալ պայ­քա­րը եւ ա­նոնց տալ ինք­նա­վար մար­զի կար­գա­վի­ճակ։ Այդ­պի­սով՝ 11 ­Մարտ 1970ին կնքո­ւած հա­մա­ձայ­նու­թեան շնոր­հիւ՝ Ի­րա­քի քիւր­տե­րը ինք­նա­վար մարզ ու­նե­ցան։
­Սոյն հա­մա­ձայ­նու­թիւ­նը ու­նէր 3 տա­րո­ւան պայ­մա­նա­ժամ, որ­մէ ետք ա­նի­կա պի­տի վե­րաքն­նո­ւէր։ ­Քեր­քուք դուրս մնա­ցած էր այդ դա­շին­քէն եւ պարզ էր, որ եր­կու կող­մերն ալ խա­ղա­ղու­թեան շրջա­նի մը կա­րի­քը ու­նէին՝ ի­րենց դիր­քե­րը ամ­րապն­դե­լու հա­մար։ 1974ին այդ հա­մա­ձայ­նու­թիւ­նը խախ­տե­ցաւ. ար­դա­րեւ, ­Քեր­քու­քի պատ­կա­նե­լու­թեան եւ այլ ան­լոյծ մնա­ցած լուրջ հար­ցեր կա­յին. ուս­տի՝ զի­նեալ պայ­քա­րը կրկին ծա­գե­ցաւ։ Այդ ժա­մա­նակ քիւր­տե­րու շար­քե­րուն մէջ եւս ան­հա­մա­ձայ­նու­թիւն ե­ղաւ, ինչ որ պա­ռակ­տու­մի ա­ռաջ­նոր­դեց, եւ յայտ­նի քա­ղա­քա­կան գոր­ծիչ ­Ճա­լալ ­Թա­լա­պա­նին հիմ­նեց ­Քիւր­տիս­տա­նի ­Հայ­րե­նա­սի­րա­կան ­Միու­թիւ­նը:
1975ին, Ալ­ճե­րիոյ մէջ, Ի­րա­քի նախ­քին նա­խա­գահ ­Սատ­տամ ­Հիւ­սէյն ­Պարս­կաս­տա­նի ­Շա­հին հետ հա­մա­ձայ­նու­թիւն մը ստո­րագ­րեց՝ «­Շաթ Ա­րապ» կո­չո­ւած սահ­մա­նա­գե­տին վե­րա­բե­րեալ, ուր «Thalweg» գի­ծը, որ գե­տը եր­կու մա­սի կը բաժ­նէր, իբ­րեւ սահ­ման ըն­դու­նո­ւե­ցաւ։ Իբ­րեւ ար­դիւնք, ­Սատ­տամ «­Շաթ Ա­րապ»ի կէ­սը ­Շա­հին զի­ջե­ցաւ, իսկ ա­նոր դի­մաց՝ ­Շա­հը դադ­րե­ցուց իր ա­ջակ­ցու­թիւ­նը քիւր­տե­րուն, ո­րոնց պայ­քա­րը ժա­մա­նա­կա­ւո­րա­պէս վերջ գտաւ. սա­կայն 1978ին, ­Խու­մէյ­նիի օ­րով, քիւր­տե­րը վերսկ­սան ի­րենց գոր­ծո­ղու­թիւն­նե­րուն: Այդ ժա­մա­նակ, Ի­րա­քի թշնա­մի­նե­րը կ­՛ա­ջակ­ցէին քիւր­տե­րուն: 1980ին, Ի­րաք-Ի­րան պա­տե­րազ­մի ըն­թաց­քին, քիւր­տե­րը Ի­րա­նին նե­ցուկ կանգ­նե­ցան. բան մը, որ Ի­րա­քի կա­ռա­վա­րու­թեան շատ մեծ զայ­րոյթ պատ­ճա­ռեց եւ իբ­րեւ հե­տե­ւանք՝ ի­րա­կա­նա­ցաւ «Ան­ֆալ» գոր­ծո­ղու­թիւ­նը, երբ հա­րիւր հա­զա­րա­ւոր քիւր­տեր տե­ղա­հան ե­ղան, իսկ ­Հա­լապ­չէ գիւ­ղա­քա­ղա­քը քի­միա­կան զէն­քի են­թար­կո­ւե­ցաւ:
1990 թո­ւա­կա­նէն ետք, քիւր­տե­րը ա­մե­րի­կեան եւ դաշ­նա­կից ու­ժե­րու պաշտ­պա­նու­թիւ­նը վա­յե­լե­ցին, սա­կայն շրջա­նը զար­գաց­նե­լու փո­խա­րէն՝ եր­կու մա­սի բաժ­նո­ւե­ցան. Ար­պի­լը՝ ­Մա­սուտ ­Պար­զա­նիի ղե­կա­վա­րու­թեամբ, իսկ ­Սու­լէյ­մա­նիէն՝ ­Ճա­լալ ­Թա­լա­պա­նիի. եւ այս­պէս, 1994ին ծա­գե­ցաւ խռո­վու­թիւն մը, ո­րուն հե­տե­ւան­քով քիւր­տե­րը չորս տա­րի ի­րա­րու դէմ կռո­ւե­ցան՝ եղ­բայ­րաս­պա­նու­թիւն կա­տա­րե­լով:
2003ին, ա­մե­րի­կեան ու­ժե­րը Ի­րաք ներ­խու­ժե­ցին, ­Սատ­տա­մը տա­պա­լե­ցին եւ եր­կի­րը գրա­ւե­ցին, ա­պա նշա­նա­կե­ցին իշ­խող խոր­հուրդ մը, որ ա­մե­րի­կա­ցի­նե­րուն կող­մէ թե­լադ­րո­ւած սահ­մա­նադ­րու­թիւն մը որ­դեգ­րեց: Եր­կի­րը ու­նե­ցաւ նոր կա­ռա­վա­րու­թիւն մը, ուր քիւր­տե­րը ի­րենց նա­խա­րար­նե­րուն եւ խորհր­դա­րա­նի ան­դամ­նե­րուն կող­քին՝ երկ­րի նա­խա­գա­հի պաշ­տօնն ալ ստանձ­նե­ցին. ա­ւե­լի՛ն, 2005ին ի­րա­քեան ­Քիւր­տիս­տա­նը ինք­նա­վար մարզ յայ­տա­րա­րո­ւե­ցաւ՝ իր մէջ ընդգր­կե­լով Ար­պի­լը, ­Սու­լէյ­մա­նիէն եւ Տ­հո­քը. ի­րո­ղու­թիւն մը, որ ար­դէն իսկ ձեռք բե­րուած էր, սա­կայն այս ան­գամ յստակ կեր­պով օ­րի­նա­կա­նա­ցաւ։ ­Նոյն ժա­մա­նակ ո­րո­շո­ւե­ցաւ, որ վի­ճե­լի տա­րածք­նե­րուն մէջ՝ ­Քեր­քուք, ­Խա­նա­քին, ­Տիա­լա, ­Մու­սու­լի դաշ­տա­յին մաս եւ ­Սին­ճար, վի­ճա­կագ­րու­թիւն մը տե­ղի պի­տի ու­նե­նայ, հաս­տա­տե­լու հա­մար այդ շրջան­նե­րուն պատ­կա­նե­լու­թիւ­նը՝ ­Պաղ­տա­տի կա­ռա­վա­րու­թեա՞ն, թէ՞ քրտա­կան ինք­նա­վար մար­զին։ Այս քայ­լը սա­կայն միշտ յե­տաձ­գո­ւե­ցաւ… քիւր­տե­րը աշ­խա­տե­ցան ի­րենց թի­ւը բարձ­րաց­նել ­Քեր­քու­քի մէջ՝ ­Քիւր­տիս­տա­նի նո­րա­ծին­նե­րը հո՛ն ար­ձա­նագ­րե­լով. ար­դա­րեւ, տա­րի­ներ ա­ռաջ ­Սատ­տամ ­Հիւ­սէյն նո՛յ­նը ը­րած էր, երբ տար­բեր քա­ղաք­նե­րէ ա­րաբ­ներ բնա­կե­ցու­ցած էր ­Քեր­քուք, տե­ղի ա­րաբ բնակ­չու­թեան թի­ւը բարձ­րաց­նե­լու հա­մար:
­Ներ­կա­յիս, ­Քիւր­տիս­տա­նի ամ­բողջ տա­րած­քին, քիւր­տե­րու կող­քին կ­՛ապ­րին նաեւ թիւրք­մէն­ներ, ա­րաբ­ներ, ե­զի­տի­ներ, շա­պաք­ներ եւ քրիս­տո­նեա­ներ, ո­րոնց մէկ մա­սը հա­յեր են: Ինք­նա­վար մար­զի նա­խա­գա­հը ­Մա­սուտ ­Պար­զա­նին է, ո­րուն նա­խա­գա­հու­թեան երկ­րորդ շրջա­նը վա­ղուց ա­ւար­տած է ար­դէն։ «­Փեշ­մեր­կէ»ն ­ներ­կա­յիս ­Քիւր­տիս­տա­նի օ­րի­նա­ւոր բա­նակն է։ ­Քիւր­տիս­տա­նը Ի­րա­քի ե­կա­մու­տէն կը ստա­նայ 17 տո­կոս, նոյն­պէս նաեւ՝ ­Փեշ­մեր­կէի ամ­սա­կան­նե­րը. բա­ցի աս­կէ, ­Քիւր­տիս­տան ե­կա­մուտ կ­՛ա­պա­հո­վէ իր վա­ճա­ռած քա­րիւ­ղէն եւ ստա­ցած տուր­քե­րէն:
­Թուր­քիա եր­կար տա­րի­նե­րէ ի վեր սերտ յա­րա­բե­րու­թիւն­ներ ու­նէր ­Քիւր­տիս­տա­նի հետ. ­Պար­զա­նին Էր­տո­ղա­նի ա­մե­նա­մօտ եւ հա­ւա­տա­րիմ դաշ­նա­կիցն էր շրջա­նին մէջ. ­Թուր­քիա մի­լիառ­նե­րով ա­ռեւ­տուր կ­՛ի­րա­կա­նաց­նէր քիւր­տե­րուն հետ եւ ի՛նքն էր, որ քա­ջա­լե­րեց ­Պար­զա­նին՝ ան­ջա­տո­ղա­կան քայ­լեր առ­նե­լու եւ ­Քիւր­տիս­տա­նի քա­րիւ­ղը, հա­կա­ռակ Ի­րա­քի պե­տու­թեան կամ­քին՝ ա­նօ­րի­նա­կան ճամ­բով վա­ճա­ռե­լու։ ­Թուր­քիա հզօր ­Քիւր­տիս­տան մը կ­՛ու­զէր ­Պաղ­տա­տի դէմ, սա­կայն՝ ի՛ր խնամ­քին տակ… ­Բայց այդ­պէս չե­ղա՛ւ։ ­Ներ­կա­յիս, ­Թուր­քիա մտա­վա­խու­թիւն ու­նի, որ իր սահ­մա­նին վրայ ան­կախ ­Քիւր­տիս­տան մը կրնայ խթա­նել իր քիւր­տե­րը՝ նո՛յ­նը ը­նե­լու։
­Միա­ցեալ ­Նա­հանգ­նե­րը Ի­րա­քի քիւր­տե­րէն պա­հան­ջե­ցին ան­կա­խու­թեան հան­րա­քո­ւէն յե­տաձ­գել, այլ ոչ թէ՝ ջնջել, եւ թուր­քե­րը կը կաս­կա­ծին, թէ Ա­մե­րի­կա ­Սու­րիոյ եւ Ի­րա­քի քիւր­տե­րուն հա­մար կը պատ­րաս­տէ ծրա­գիր մը, ո­րուն կայ­ծե­րը ի­րենց քիւր­տե­րուն պի­տի հաս­նին։ ­Ռու­սե­րուն դիր­քը եւս յստակ չէ՛. ա­նոնք կը բա­ւա­րա­րո­ւին խրա­տե­լով։ Իսկ թիւրք­մէն­նե­րը ոտ­նա­կոխ պի­տի ըլ­լան Ի­րա­քի մէջ: ­Կաս­կած կայ նաեւ, որ մէ­կէ ա­ւե­լի ա­րա­բա­կան եր­կիր­ներ հա­մա­միտ են քիւր­տե­րու ան­կա­խու­թեան՝ այն յոյ­սով, որ ա­տի­կա պի­տի ազ­դէ ­Թուր­քիոյ քիւր­տե­րուն վրայ. այս եր­կիր­նե­րը, բնա­կա­նա­բար, ­Թուր­քիոյ քայ­քա­յու­մը կը ցան­կան:
­Քիւր­տիս­տան ա­մէն օր 555.000 տա­կառ քա­րիւղ կ­՛ար­տա­ծէ ­Թուր­քիոյ ճամ­բով, եւ ե­թէ ­Թուր­քիա փա­կէ այդ ճամ­բան, ա­պա ­Քիւր­տիս­տան ան­տա­րա­կոյս պի­տի սնան­կա­նայ, սա­կայն, միա­ժա­մա­նակ թուր­քե՛րն ալ մեծ վնաս­ներ պի­տի կրեն: Ար­դա­րեւ, ռու­սա­կան հսկայ «Rosneft» ըն­կե­րու­թիւ­նը վեր­ջերս ստո­րագ­րեց բազ­մա­մի­լիառ տո­լա­րա­նոց պայ­մա­նա­գիր մը, ո­րուն հա­մա­ձայն՝ ­Քիւր­տիս­տա­նի քա­րիւ­ղը եւ կա­զը պի­տի անց­նին ­Թուր­քիոյ ճամ­բով, եւ ան­շուշտ, այս բո­լո­րի ծի­րին մէջ, ­Թուր­քիա եւս իր տնտե­սա­կան շա­հե­րը պէտք է ա­պա­հո­վէ:
­Գա­լով Ի­րա­նին, ա­պա ան եւս դէմ է ­Քիւր­տիս­տա­նի ան­ջատ­ման. չէ՞ որ ինք Ի­րա­քի շիի կա­ռա­վա­րու­թեան հո­վա­նա­ւորն է… ­Թէեւ քիւր­տե­րը իր երկ­րին վտանգ չեն ներ­կա­յաց­ներ, սա­կայն վա­խը ա՛յն է, որ Իս­րա­յէլ կա­րե­նայ հոն թա­փան­ցել եւ մօ­տէն ազ­դել իր վրայ. հե­տե­ւա­բար, ան­կախ ­Քիւր­տիս­տան մը ար­գելք պի­տի ըլ­լայ դէ­պի Ի­րաք եւ ­Սու­րիա Ի­րա­նի հար­թած ճամ­բուն վրայ։ ­Միա­ժա­մա­նակ, սա­կայն, ան­կախ ­Քիւր­տիս­տան մը ա­պա­հով ա­պաս­տան կրնայ ըլ­լայ Ի­րա­նի ան­ջա­տո­ղա­կան քիւր­տե­րուն հա­մար, ո­րոնք կրնան հոն տե­ղա­փո­խո­ւիլ, եւ այդ­պի­սով՝ Ի­րան ա­նոնց­մէ կ­՛ա­զա­տի:
Իս­րա­յէլ միակ եր­կիրն է, որ յայտ­նած է իր դրա­կան դիր­քը եւ նե­ցուկ կանգ­նած է քիւր­տե­րուն: Ըստ քիւրտ վե­թե­րան քա­ղա­քա­գէտ եւ բժիշկ ­Մահ­մուտ Օս­մա­նի՝ ինք եւ ­Մուս­թա­ֆա ­Պար­զա­նին, 1968ին եւ 1973ին, միա­սին այ­ցե­լած են Իս­րա­յէլ եւ զէնք ստա­ցած են ան­կէ. ան կ­՛ա­ւելց­նէ, որ ­Մա­սուտ ­Պար­զա­նին գո­նէ ե­րեք ան­գամ այ­ցե­լած է Իս­րա­յէլ, իսկ ա­նոր որ­դին՝ ­Մաս­րու­րը, տե­ւա­կան կ­՛այ­ցե­լէ Իս­րա­յէլ։ Ար­դա­րեւ, Իս­րա­յէլ յա­ճախ օգ­նած է քիւր­տե­րուն՝ ա­մէն ձե­ւով. ա­նոնց մի­ջեւ սերտ բա­րե­կա­մու­թիւն կայ՝ յայտ­նի պատ­ճառ­նե­րով:
­Քիւր­տե­րը ան­տա­րա­կոյս ու­նին ի­րենց տո­ւեալ­նե­րը, եւ յե­նո­ւե­լով ու վստա­հե­լով ար­տա­քին ու­ժե­րու խոս­տում­նե­րուն՝ դի­մե­ցին այս քայ­լին, թէեւ ու­րիշ­ներ այս քայ­լը քիւր­տե­րուն կող­մէ ինք­նաս­պա­նու­թիւն կը հա­մա­րեն: ­Քիւր­տիս­տան կը յու­սայ, որ Ի­րանն ու ­Թուր­քիան, ո­րոնք իր ա­մե­նա­մեծ սպառ­նա­լի սահ­մա­նա­կից­ներն են, պի­տի հե­տապն­դեն ի­րենց տնտե­սա­կան ու այլ շա­հե­րը եւ վեր­ջա­պէս պի­տի ըն­դու­նին նոր կա­ցու­թիւ­նը ու քու­լիս­նե­րու ե­տին հար­ցը լու­ծեն գեր-տէ­րու­թիւն­նե­րու հետ:
Ուս­տի, Ի­րաք ա­մե­նա­մեծ վնաս կրո­ղը պի­տի ըլ­լայ՝ բո­լո՛ր պա­րա­գա­նե­րուն։ Ե­թէ քիւր­տե­րը այս քայ­լը սա­ռեց­նեն կամ նոյ­նիսկ չե­ղեալ հա­մա­րեն, ինչ որ ան­հա­ւա­նա­կան է, ա­պա ա­նոր դի­մաց տա­կա­ւին ին­չե՜ր պի­տի պա­հան­ջեն, իսկ ե­թէ շա­րու­նա­կեն ի­րենց ճա­նա­պար­հը դէ­պի ան­կա­խու­թիւն՝ նախ թի­րախ պի­տի դառ­նան տնտե­սա­կան շրջա­փա­կու­մի, ա­պա նաեւ՝ ռազ­մա­կան գոր­ծո­ղու­թիւն­նե­րու։
­Թէ թուր­քերն ու պար­սիկ­նե­րը որ­քա­նո՛վ լուրջ են ի­րենց սպառ­նա­լիք-յայ­տա­րա­րու­թիւն­նե­րուն մէջ՝ այդ պի­տի ի­մա­նանք ա­պա­գա­յին։ Իսկ Ի­րա­քի փտած կա­ռա­վա­րու­թիւ­նը, որ ո՛չ ներ­սէն, ո՛չ ալ դուր­սէն ա­մուր է ու կը գտնո­ւի օ­տար եր­կիր­նե­րու ազ­դե­ցու­թեան տակ, կա­րող չէ՛ շատ բան ո­րո­շե­լու կամ գոր­ծե­լու…
­Վերջ­նա­կան ո­րո­շու­մը՝ ու­րիշ­նե­րո՛ւ­նը պի­տի ըլ­լայ: