Ապրիլ 21ի այս օրը կ՚ոգեկոչենք 110րդ տարելիցը հայ ժողովուրդի հոգեմտաւոր ժառանգութեան մեծավաստակ երախտաւորներէն Ռեթէոս Պէրպէրեանի վախճանումին։
Հայ մտքի եւ հոգիի, հայ մշակոյթի, գիրի ու դպրութեան նուիրեալ պահակներէն է Ռեթէոս Պէրպէրեան, որ իր կեանքին ու վաստակին նշանաբանը դարձուց «առանց կրթութեան չկայ կեանք, չկայ երջանկութիւն» հանգանակը։
Ռեթէոս Պէրպէրեան թէ՛ բանաստեղծական-ստեղծագործական ներդրում ունեցաւ հայ գրական անդաստանին մէջ, թէ՛ կրթական-ուսուցչական իր անձնուէր ծառայութեամբ հայոց ազգային արժէքներն ու աւանդները լիարժէք փոխանցեց հայոց սերունդներուն։
Մեծանուն իր ժամանակակիցը՝ Օրմանեան Պատրիարք «Հայր զարգացելոց» եւ «Ուսուցչապետ» տիտղոսին արժանացուց Ռ. Պէրպէրեանին, իսկ հայ գրականութեան «նորավէպի իշխան»ին՝ Գրիգոր Զօհրապի վկայութեամբ, «Պէրպէրեան պարտականութեան մարդն էր, օգտակարին, գեղեցիկին եւ բարիին քարոզիչը»։
Իր անունը անմահացաւ յատկապէս հայ կրթական կարեւորագոյն օճախներէն՝ Պոլսոյ «Պէրպէրեան» վարժարանի հիմնադրութեամբ եւ ճառագայթող գործունէութեամբ։ Ինչպէս որ Թէոդիկ վկայած է իր «Ամէնուն Տարեցոյց»ի 1908ի հատորով, Ռ. Պէրպէրեանի ապաժամ մահուան (56 տարեկան հասակին) առիթով, 1876ին հիմնուած «31 տարուան դպրոցն իր փառքի կոթողը մնաց, հասցունելով երկրին ու համայնքին պատիւ բերող բազմաթիւ սաներ»։
Ռեթէոս Պէրպէրեան ծնած է 1851ին, Խասգիւղ, Պոլիս։ Թաղի Ներսէսեան վարժարանին մէջ ստացած է իր նախակրթութիւնը, ինչը զարգացուց եւրոպական լեզուներու սերտողութեամբ Պոլսոյ օտար վարժարաններու մէջ, բայց յատկապէս ինքնազարգացման շեշտակի եւ անդուլ ճիգով։
Կանուխ տարիքէն Ռեթէոս Պէրպէրեան դրսեւորեց մանկավարժական իր կոչումին ուղղութեամբ նուիրում, որ եւ դարձաւ իր կեանքին մղիչ ուժը։ 16 տարեկանին արդէն սկսաւ անձնական դասեր տալ բարեկեցիկ ընտանիքի զաւակ իր տարեկիցներուն։
Հազիւ 25 տարեկան էր Ռ. Պէրպէրեան, երբ 1876ին ձեռնարկեց նախ Քաղքեդոնի (Գատըգիւղ), ապա Սկիւտարի մէջ սեփական վարժարանի հիմնումին։ Եւ իր անունով կոչուած Պոլսոյ «Պէրպէրեան» վարժարանը բառին բուն իմաստով սերնդակերտումի օճախ դարձաւ արեւմտահայ իրականութեան մէջ՝ ներգրաւելով ոչ միայն Պոլսոյ, այլեւ գաւառներու նորահաս սերունդը գիշերօթիկի իր բաժնով։
Սիամանթոյի, Վահան Թէքէյեանի եւ Լեւոն Բաշալեանի տարողութեամբ բանաստեղծ ու մտաւորական մեծութիւններ հասցուցած «Պէրպէրեան» վարժարանը ի սկզբանէ եղաւ դաստիարակչական մեծ կոչումի տէր հաստատութիւն։ Մինչեւ 1907ի իր վախճանը, իբրեւ վարժարանին տնօրէնը եւ ուսուցչապետը, Ռեթէոս Պէրպէրեան հոգեմտաւոր արժէքներու՝ գեղեցիկին, բարիին եւ հանրօգուտին ծառայելու իր խառնուածքը, հայեցի աշխարհայեացքն ու աննիւթական արժէքներու պաշտամունքը անմնացորդ փոխանցեց իր աշակերտներուն։
Վաւերական մտաւորականի շաղախով օժտուած անհատականութիւն էր Ռ. Պէրպէրեան եւ իբրեւ այդպիսին, ինքնահաւատարմութեամբ, դրսեւորեց իր ընդունակութիւնները թէ՛ կրթական, թէ՛ բանաստեղծական եւ թէ հրապարակախօսական ասպարէզներէն ներս։
Փաստօրէն իր անձնական օրինակէն ներշնչուած է «Վարժապետն» խորագրով Հայ Ուսուցիչի տիպարին նուիրուած Ռ. Պէրպէրեանի դասականացած բնութագրումը, որուն համաձայն՝
«Մեծ գործաւոր մ’է ան, վարժապետը. կը կռէ, կը դարբնէ անդուլ. ի՞նչ է կռածը, ի՞նչ է դարբնածը.- միտք եւ սիրտ կը կռէ, գաղափարներ եւ զգացումներ կը դարբնէ։ Կոշտ, տձեւ, մթին է հոգին՝ երբ կ’երթայ նորա ձեռքին մէջ. աստուածային է գեղափայլ, երբ դուրս կ’ելնէ անտի. թեւ չունէր, հիմա իրենն է միջոցը. ազատաթեւ կը սաւառնի դարուց եւ աշխարհաց վերեւ, կը թեւածէ անհունին մէջ»…
Մինչեւ մեր օրերը պահպանուող Հայ Դպրոցին եւ Ուսուցիչին հանդէպ հայոց ազգային պաշտամունքը կը բխի ճիշդ այս ակունքէն։ Իրաւամբ, դաստիարակչական մարզին մէջ, Պէրպէրեան վարժարանը չեղաւ իր սաներուն միայն կեանքի եւ գործի մէջ յաջողելու պատրաստութիւն ջամբող կրթական ընթացիկ հաստատութիւն մը, այլ՝ մարդու, հա՛յ մարդու ազնուական կերպարի կազմաւորման հնոց մը դարձաւ։
Ռեթէոս Պէրպէրեան միշտ իր անձին օրինակով ու գործով սերմանեց, մշակեց եւ տարածեց իր գաղափարներն ու համոզումները։ Եւ բնաւ ալ պատահական չէ, որ իրենց հօր օրինակին հետեւեցան եւ անոր արժանաւոր յաջորդները դարձան Ռեթէոսի երեք զաւակներն ալ՝ Օննիկ, Շահան եւ Մաննիկ Պէրպէրեաննները։ Անոնք ոչ միայն պահպանեցին ու շարունակեցին «Պէրպէրեան» վարժարանի առաքելութիւնը իրենց հօր մահէն ետք (մինչեւ 1920ականներուն Գահիրէ փոխադրութիւնն ու նիւթական դժուարութեանց հետեւանքով փակումը), այլեւ՝ հեղինակաւոր դէմքեր դարձան յաջորդաբար իբրեւ երաժիշտ, գեղագէտ-հոգեբան-իմաստասէր եւ բանաստեղծուհի։
Իբրեւ բանաստեղծ՝ Ռեթէոս Պէրպէրեան երիտասարդ իր տարիքին հրատարակեց «Առաջին տերեւք» անունով գրքոյկ մը, որ արեւմտահայ բանաստեղծութեան վիպապաշտ (ռոմանթիք) դպրոցին տիպական վկայութիւններէն մէկը կը հանդիսանայ՝ գրաբախառն իր հայերէնով եւ գողտրիկ, ոչ-բուռն զգացումներու վերծանումով, որոնց վրայ կ’իշխեն հռետորական շունչն ու բարոյախօսական շեշտը։ Բայց բանաստեղծական իր երկրորդ հատորը, իր կնոջ մահէն ետք 1903ին հրատարակուած «Խոհք եւ յուշք» շարքը արդէն կը դրսեւորէ սիրոյ եւ ընտանեկան արժէքներու խոր յոյզեր ու ապրումներ, որոնք նաեւ այսօր կեանքի ընկերոջ կորուստին վիշտով ու խոհականութեամբ կը համակեն ընթերցողը։
Ահա՛ 1872ին գրուած եւ «Ի Զուր» խորագիրը կրող Ռ. Պէրպէրեանի քերթուածը, որ ընդհանուր ճաշակ մը կը փոխանցէ Զարթօնքի Սերունդին այս երախտաւորին գրական հայերէնին, ոճին եւ ստեղծագործական աշխարհին մասին.
Ա՛նց, ժամանակ, անցէ՛ք, ամիսք, ամք արագ,
Ձեր անուին տակ շուտ ամէն ինչ մաշեցէք,
Ամէն բանի տուէք տեսիլ եւ երանգ.
— Զիս փոփոխել չը կարէք:
Ի զո՜ւր, Գարուն, կ’ելնես հովտաց այցելու,
Ի զո՜ւր ծաղկեայ տաս լեռներուն պատմուճան,
Եւ ծեր բնութիւնն մանկացընէ շունչդ քու.
— Թանձր է սրտին իմ պատան:
Ո՜հ, քեզ նըման օր մը եւ ե՛ս ժպտեցայ,
Եւ հաւտացի երջանկութեան ցընորքին.
Ժըպիտն ընդհուպ մեռաւ շրթանցս իմ վերայ,
— Եւ ստուերք զիս պատեցին:
Ընդ վա՜յր իմ շուրջս յիմար աշխարհ կը խնդայ,
Եւ զո՜ւր Հաճոյք զըւարթ ճակտով զիս կոչեն.
Ա՛լ չեմ ապրիր Կեանքին համար. զիս ահա
— Սեւ ուրուականք կը ձայնեն:
Աչքերուս մէջ ա՜լ արցունք մը ունիմ լոկ,
Քաղցր ու տըխուր յիշատակ մը յիմ սրտին,
Բերնիս վըրայ լոկ անուն մը՝ իբր աղօթք,
— Եւ ոտքիս տակ մի շիրիմ…:
Ռեթէոս Պէրպէրեան տեսակէտ ունեցող, համոզում պաշտպանող եւ տեսիլք փոխանցող հրապարակախօս էր ու փիլիսոփայ միաժամանակ։ Ժամանակի պարբերական մամուլին մէջ լոյս տեսած իր հրապակախօսական ելոյթները, մանկավարժական տեսութիւնները եւ հայ կեանքի ազգային-հասարակական զարգացման վերաբերեալ մտորումները մէկտեղուած են քանի մը հատորներու մէջ։ 1901ին լոյս տեսած «Դաստիարակի մը խօսքերը» եւ 1907ին հրատարակուած «Դպրոց եւ դպրութիւն» ու «Մարդիկ եւ իրք» գործերը ընթերցողին առջեւ կը բանան ինքնազարգացման ու ինքնամշակման՝ գեղեցիկի, բարիի եւ ազնուականի պաշտամունքով յատկանշուող խոհուն աշխարհ մը, որ մնայուն պատուանդանը եղաւ հայ մտաւորականի օրինակելի տիպար Ռեթէոս Պէրպէրեանին։
Ինչպէս որ «Գրագէտն» խորագրով բնութագրական իր խորհրդածութեանց մէջ Ռ. Պէրպէրեան ընդգծած է, միայն 56 տարուան կեանքի արժանացած այս Մեծ Հայը իր մտքին ու սրտին մէջ միշտ վառ պահեց եւ սերունդներուն փոխանցեց տեսլականն ու ձգտումը ինքնահաստատման՝ պատգամելով, որ
«Ճշմարիտ եւ մեծ գրագէտը սովորական իմացականութեանց մէջ ա՛յն է, ինչ որ է գագաթն մի երկնաբերձ լերան.կ’առանձնանայ այն ամէնուն մէջէն, կը բարձրանայ, ամպերն իր ոտքերը կը պաշարեն, իւր գլուխը կը մխի վճիտ լուսոյ մէջ, անտի արեւը կ՛ողջունէ զաշխարհ…»։
